Het was geen nare antisemitische oprisping. Het was een kritiek op de expansiepolitiek van Israël. Zo moesten we volgens Yasmina Haifi – ambtenaar bij het ministerie van Veiligheid en Justitie – de tweet begrijpen die ze vorig jaar augustus de wereld in stuurde. ‘ISIS heeft niets met islam te maken.. is vooropgezet plan van zionisten die bewust Islam willen zwart maken.’ De consequenties van die bewering lieten niet lang op zich wachten. Nog dezelfde dag werd ze door haar werkgever geschorst. ‘Wat ik schrijf verzin ik niet’, schreef ze in een vervolgtweet. ‘Ga je maar even verdiepen in het Snowden dossier over het onderwerp ISIS.’
Haifi heeft gelijk als ze zegt dat ze niet zelf op deze groteske claim is gekomen. Die deed namelijk al een tijdje de ronde op internet en in kranten uit de islamitische wereld. Op 6 juli 2014 werd op de Arabischtalige site shababek.de het bericht geplaatst dat de leider van Islamitische Staat, Abu Bakr al-Baghdadi, een door de Mossad opgeleide dubbelagent is. Al-Baghdadi is een belangrijke pion in het plan Hornet’s Nest. Maximale chaos creëren is het doel van het plan, waarna de weg vrijkomt voor de bescherming van de ‘zionistische entiteit’ door westerse landen. De schrijver van het artikel, ene Kareem Al Baidani, zei zich te baseren op geheime stukken van de cia die zijn gelekt door Edward Snowden.
Twee dagen later stond het bericht op de site van het semi-officiële Iraanse nieuwsagentschap Fars News Agency dat wel vaker vergezocht nieuws in omloop brengt. Hierna was er geen houden meer aan. Het artikel ging de rest van het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Turkije over. Niet alleen sites (moroccotimes.com, algerie1.com) maar ook landelijke kranten (het Bahreinse Gulf Daily News, het Turkse Milliyet) namen het over. Zelfs leidende politici uit islamitische landen vonden het een overtuigend bericht. Vorige week zei de president van Soedan, Omar al-Bashir, in een interview met Euronews dat de Mossad niet alleen achter Islamitische Staat zit, maar ook Boko Haram op het geweten heeft.
Glenn Greenwald, de Amerikaanse journalist die de documenten van Edward Snowden de wereld in bracht, probeerde op Twitter de complottheorie nog te ontzenuwen. Maar het was te laat. Inmiddels waren er ook foto’s verschenen van ‘Elliot Shimon’, zoals Al-Baghdadi in werkelijkheid zou heten, in een nachtclub en in het gezelschap van de Amerikaanse politicus John McCain.
Complottheorieën zijn van alle tijden en samenlevingen. Maar in de islamitische wereld zijn ze wel erg nadrukkelijk aanwezig en worden ze gedeeld en verspreid door alle lagen van de samenleving. Onderzoeken van Pew Research Center uit 2006 en 2011 wezen uit dat in islamitische landen het merendeel nog altijd gelooft dat 9/11 niet door Arabische terroristen is gepleegd. In Egypte hangen prominente liberale figuren uit het post-Moebarak-tijdperk, zoals oud-minister Gouda Abdel-Khalek en de linkse protestleider Mustafa Shawqi, de complottheorie aan dat 9/11 het werk is van Amerika zelf. Een recent onderzoek in Turkije door Metropoll wees uit dat 44 procent van de Turkse bevolking gelooft dat de aanslag op Charlie Hebdo gepleegd is door ‘buitenlandse veiligheidsdiensten’.
‘Waarom zijn zoveel van mijn medemoslims zo goedgelovig en makkelijk te overtuigen van onzinnige complottheorieën?’ vroeg de Britse journalist en moslim Mehdi Hassan zich vorig jaar september af in de New Statesman. ‘Hoe hebben de handelaren in paranoia zoveel invloed kunnen krijgen in de islamitische gemeenschappen?’
Hassan legde de vragen voor aan twee Pakistaanse hoogwaardigheidsbekleders. De een antwoordde dat het komt doordat moslims continu voorgelogen worden door hun leiders. De ander antwoordde dat complottheorieën het feit moeten toedekken dat de islamitische wereld al heel lang intellectueel, wetenschappelijk en economisch in verval is.
Ironisch genoeg was het journalist Glenn Greenwald die in 2010 een wat sterker betoog hield over de oorzaken van het complotdenken in de islamitische wereld. In dat jaar schreef Greenwald voor salon.com een artikel met de sarcastische titel Those irrational, misled, conspiratorial Muslims. Er was eerder die dag een artikel in The New York Times verschenen dat meewarig berichtte over het complotdenken in Pakistan waar alle problemen Amerika worden aangerekend. Maar heeft de paranoia in Pakistan niet een feitelijke basis, vroeg Greenwald zich af. Daarvoor voerde hij een lijst verzinsels – massavernietigingswapens, samenwerking tussen al-Qaeda en Saddam Hoessein – aan die de regering-Bush inzette om de geesten rijp te maken voor de militaire inval in Irak. In het artikel in The New York Times stond ook dat Amerikaanse veiligheidsdiensten in het kader van de war on terror in Pakistan drone-aanvallen uitvoeren die nooit officieel erkend worden. Het is dus volgens Greenwald het geheimzinnige en manipulatieve buitenlandse optreden van Amerika door de jaren heen dat de ruimte schiep voor complotdenken in de islamitische wereld.
Een soortgelijk punt maakt ook Matthew Gray, professor islamitische studies aan Australian National University en auteur van Conspiracy Theories in the Arab World (2010). Volgens hem kunnen de complottheorieën weliswaar erg vergezocht zijn, maar dat wil niet zeggen dat er niet een reële politiek-historische basis voor is. Gray dateert het complotdenken in de islamitische wereld nog verder terug dan de regering-Bush. Het schoot wortel tijdens en vlak na de Eerste Wereldoorlog en verspreidde zich vanuit het Midden-Oosten verder over de rest van de islamitische wereld. De Arabische volkeren in het Midden-Oosten waren in die tijd speelbal van westerse koloniale machten (Engeland, Frankrijk). Met geheime verdragen (onder meer Sykes-Picot) werden de Arabische landen opgedeeld in invloedssferen.
Palestijnen voelden zich benadeeld door de Engelsen die met de Balfour-verklaring Palestijns gebied als ‘nationaal tehuis’ aan zionisten toekenden. Later zagen de Arabische volkeren hoe in 1953 de democratisch verkozen president van Iran, Mohammed Mossadegh, afgezet werd bij een staatsgreep die door Amerikaanse en Britse veiligheidsdiensten was georkestreerd. Eveneens in de jaren vijftig bekokstoofde Israël samen met westerse landen plannen (Lavon Affaire, Protocol van Sèvres) om Egypte te destabiliseren. Recente voorvallen cultiveerden het complotdenken nog verder, zoals de Amerikaanse inval in Irak en de moordaanslagen door de Mossad op kopstukken van Hamas in Dubai. ‘In de islamitische wereld leeft sterk het idee: als westerse landen in het verleden tot al die dingen in staat waren, waarom zouden ze dan nu niet in staat zijn tot veel ergere dingen’, reageert Gray per mail.
Maar het is niet alleen (westerse) onrechtvaardigheid uit het verleden die het complotdenken in de islamitische wereld voedt. Volgens Gray worden complottheorieën ook ingezet om de ideologische armoede in die maatschappijen toe te dekken. Er is geen dragende ideologie meer. In het Midden-Oosten zijn het pan-Arabisme en het Arabisch socialisme mislukt. Het islamisme spreekt maar een deel van de bevolking aan. Het is een confronterend failliet dat door burgers en machthebbers in de schoenen van ondermijnende buitenlandse machten wordt geschoven.
Het complotdenken in de islamitische wereld wordt ook gevoed door de grote afstand tussen burgers en de machtscentra. Hafez al-Assad, de vroegere president van Syrië, werd door zijn bevolking beschouwd als een sluwe, afstandelijke machtspoliticus. Toen hij nog minister van Defensie was verloor hij de Zesdaagse Oorlog tegen Israël. Zijn afstandelijkheid voedde de complottheorie dat hij die oorlog bewust verloor om politieke chaos in Syrië te veroorzaken die de weg zou bereiden voor zijn greep naar de hoogste macht.
Leiders in de islamitische wereld gebruiken het complotdenken ook als politiek instrument. Schoolvoorbeeld is de huidige president van Syrië, Bashar al-Assad, die de instabiliteit in zijn land wijt aan buitenlandse machten en terroristen. Het leidt de aandacht af van zijn onvermogen om politieke vernieuwing te bieden en maakt van hem de enige redelijke optie. Zijn vader, Hafez al-Assad, zag ook de potentie van het complotdenken als afleidingsmanoeuvre. Hij ondernam geen enkele moeite de complotten die over hem de ronde deden de kop in te drukken. Het verdoezelde namelijk zijn incompetentie als minister van Defensie.
In de complottheorieën die over Islamitische Staat de ronde doen ziet Gray een voortzetting van het decennia oude complotdenken in de islamitische wereld. ‘De politieke basis van de IS-complottheorieën is dezelfde als die van andere complottheorieën. Sommige mensen beweren dat IS gecreëerd is door het Westen om verdere militaire interventie in het Midden-Oosten te rechtvaardigen – dit is een nieuwe invulling van de oude complottheorie dat het Westen niet zal rusten voordat het totale controle heeft over het Midden-Oosten. Sommige complottheorieën beargumenteren juist dat IS gecreëerd is door lokale leiders om de aandacht van hun incompetentie af te leiden. Tegelijkertijd gebruiken leiders in het Midden-Oosten de complottheorieën om hun eigen positie te rechtvaardigen, zo van: “Dit is wat je krijgt als je niet voor mij kiest, een terroristische samenzwering.”’
Maar waarom hecht iemand als Yasmina Haifi, en met haar andere westerse moslims, geloof aan deze complottheorieën? De politieke realiteit en geschiedenis van deze tweede, derde en soms zelfs vierde generatie westerse moslims is een andere dan die in de islamitische wereld. Maar volgens Gray hangt het geloof in complottheorieën ook bij westerse moslims samen met de politieke werkelijkheid, die in hun geval wordt gekenmerkt door islamvijandigheid. ‘Westerse moslims zijn minderheden die zich vaak onwelkom voelen’, aldus Gray. ‘Ze zijn alert op vermeende ongelijkheid en onrechtvaardigheid. Dat maakt ze gevoelig voor het idee dat er complotten tegen hen gaande zijn. De complottheorieën die in het Midden-Oosten leven, vinden op die manier makkelijk hun weg naar deze gemeenschappen in het Westen.’
Nieuws over Islamitische Staat als een zionistische creatie circuleerde vorig jaar juli en augustus op tal van drukbezochte sites en Facebook-groepen van Nederlandse moslims. Op sites als maroc.nl, marokko.nl, ontdekislam.nu, hababam.nl werd het bericht druk bediscussieerd. Veel reacties legden ook de alertheid bloot onder westerse moslims op ongelijkheid en onrechtvaardigheid, zoals Gray dat formuleert. Islamitische Staat is in hun optiek niet alleen een zionistisch complot om het Midden-Oosten naar hun hand te zetten. Zij beschouwen IS ook als een westers mediacomplot. Westerse media zijn altijd al bezig geweest moslims en de islam in een kwaad daglicht te stellen. Islamitische Staat is in deze redenering onderdeel van het complot om de reputatie van moslims en de islam verder te besmeuren. Dit aspect wordt bevestigd door een onderzoek uit 2013 van de Nederlandse socioloog Ruud Koopmans, waaruit bleek dat 54 procent van de westerse moslims gelooft dat het Westen erop uit is de islam te vernietigen.
Hetzelfde bericht over Islamitische Staat en dezelfde discussies daarover zijn terug te vinden op Facebook-groepen als Arabia Maroc, Moslims zeggen NEE tegen ISIS en Wij zijn moslims en tégen ISIS. Ook de rapper Appa – die op Facebook 25.000, voornamelijk islamitische, volgers heeft – liet weten dat Islamitische Staat ‘de slaven van de zionisten’ zijn. Hetzelfde bericht werd verspreid door de site en Facebook-groep (11.000 volgers) DutchTurks. De mensen van DutchTurks begonnen na het rumoer rond Yasmina Haifi de Facebook-pagina Wij steunen ambtenaar Yasmina Haifi (10.000 volgers). De pagina werd in het leven geroepen om Haifi’s vrijheid van meningsuiting te verdedigen. Een van de drie beheerders van de pagina, Ismail Selvi, eveneens verantwoordelijk voor DutchTurks, ging in een interview met NRC Handelsblad een stap verder en verdedigde niet alleen Haifi’s vrijheid van meningsuiting, maar zei ook te geloven dat Islamitische Staat een zionistisch complot is. Volgens Selvi zou IS opgericht zijn door ‘zionisten’ om verdeeldheid onder moslims te zaaien.
Ook de aanslagen van afgelopen januari op de redactie van Charlie Hebdo en op een joodse supermarkt gaven voer aan complottheorieën waarin een hoofdrol was weggelegd voor zionisten. Volgens de Franse minister van Onderwijs Najat Vallaud-Belkacem zou één op de vijf Franse jongeren een complottheorie aanhangen over de aanslagen. Daarmee haalde ze een cijfer aan van het weekblad Le Nouvel Observateur dat in 2008 liet onderzoeken hoeveel Fransen geloven dat 9/11 een complot is.
Dat cijfer werd in een context geplaatst door hoogleraar Barbara Lefebvre, auteur van Verloren grondgebied van de republiek, dat een rauw beeld geeft van antisemitisme, racisme en seksisme op de scholen in de buitenwijken. Het klopt dat complottheorieën over de aanslagen breed gedeeld worden, maar ze leven vooral in de ‘moeilijke wijken’ met veel moslimjongeren, vertelde Lefebvre in het opinieblad Le Point. ‘De traditionele nieuwsorganen worden [daar] gezien als zionistisch. (…) Ze halen hun nieuws niet alleen van internet. (…) Thuis zijn de schotelantennes gericht op het land van herkomst, vaak theocratische of dictatoriale staten.’
Ook docenten en journalisten zagen dat onder aanzienlijke delen van de Franse moslims de complottheorieën stevig rondgingen. Daarin waren de aanslagen het werk van ‘zionisten’, de Mossad, de cia of een samenwerkingsverband tussen de drie. Dat verklaarde ook ene Karim aan Le Nouvel Observateur. Doel van het complot volgens Karim: de islam beschadigen. ‘Ik geloof dat de complottheorieën die onder mijn studenten leven een absoluut en instinctief wantrouwen jegens traditionele media blootleggen’, verklaarde Antoine Combes, docent in een buitenwijk, tegenover Le Point.
Met enige goede wil kunnen de complottheorieën over de Parijse aanslagen en Islamitische Staat beschouwd worden als een verwrongen manier onder westerse moslims om afstand te nemen van de terreur die gepleegd wordt in de naam van de islam. Maar de complottheorieën onthullen nog iets anders: het sterk aanwezige antisemitisme onder westerse moslims. Het onderzoek van Koopmans uit 2013 wees ook uit dat 45 procent van de westerse moslims gelooft dat joden niet te vertrouwen zijn. Onderzoeken uit 2011 en 2013 in België lieten zien dat antisemitisme sterk leeft onder Belgische moslimjongeren. In het onderzoek uit 2013 gaf 50,9 procent van de islamitische respondenten aan te geloven dat joden oorlog aanwakkeren en daar anderen de schuld van geven. Het zijn kenmerken van klassiek antisemitisme – joden als almachtig, geslepen, plottend – die ook de recente complottheorieën over islamitische Staat en Charlie Hebdo stutten.
‘Ik wil uitdrukkelijk afstand nemen van de interpretatie van mijn tweet als antisemitisme’, schreef Yasima Haifa twee weken na haar tweet in een brief. ‘Wat ik mij niet heb gerealiseerd is de beladenheid van het begrip zionist/zionisme. In Nederland (en de rest van Europa) staat het woord gelijk aan Joods. Ik doelde op de expansiepolitiek van de staat Israël en NIET op het Joodse volk.’
Het kan uiteraard het geval zijn dat Haifi werkelijk geen antisemitische intentie had met haar tweet. Maar dat wil niet zeggen dat het bericht daarin niet in een antisemitische denktrant valt. In de Arabische media heerst zeker sinds de oprichting van de staat Israël een lange traditie om met onversneden antisemitisme de islamitische wereld tegen joden op te zetten. Tv-shows over de Protocollen van de wijzen van Zion, columns in landelijke kranten over bloedsprookjes, cartoons die de jood verbeelden als plottend – ze vormen al decennia een vast onderdeel van de Arabische media. Al-Baghdadi, die in werkelijkheid Elliot Shimon zou heten en achter de schermen een geniepig dubbelspel speelt, is in dat opzicht van vertrouwd antisemitisch gehalte.
Deze antisemitische karikatuur klonk door in het gescheld op internet en daarbuiten op ‘zionisten’ die met door de Mossad getrainde Islamitische Staat weer het zoveelste sluwe complot hadden gesmeed om moslims een hak te zetten en macht te vergaren. Of zoals ene Younes het op de Facebook-pagina van rapper Appa formuleerde: ‘Weet je wat ik raar vind? Ik heb tot voor een paar weken geleden nog nooit van deze honden (Islamitische Staat – hb) gehoord, dus dat wil ook al veel zeggen over het ‘geleidelijk plannen’ van de zionistische kanker die deze wereld overneemt…’
Beeld: (1) Foto’s afkomstig van sites die suggereren dat John McCain contacten heeft met Abu Bakr al-Baghdadi (links omcirkeld) en in dit geval ook terrorist Muhammad Noor (rechts omcirkeld). (2) John McCain spreekt met Abu Bakr al-Baghdadi, alias Elliot Shimon, rood omcirkeld