‘Ik heb geen energie meer om dit soort gesprekken te voeren. Beter kan ik doodgaan.’ Een 38-jarige man uit Nigeria probeert in een gehoorkamer van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (ind) in Zevenaar zo rustig en helder mogelijk te vertellen wat hij heeft meegemaakt. Hij heeft het zwaar, valt op te maken uit het verslag dat de ind van het gehoor maakt. ‘Meneer begint snel te ademen en lijkt het warm te hebben’, schrijft de rapporteur. ‘Hij trekt zijn jas uit. Hij vraagt of we een schoon shirt hebben, nu hij het koud heeft doordat zijn shirt nat is.’
De ind wist vooraf dat de man ernstige psychische klachten had. Een arts van het keuringsbedrijf MediFirst schreef in een medisch advies dat de man gehoord kon worden, ondanks zijn psychische klachten. De arts schrijft in het advies hoe de ind de man het best kan benaderen. Hij heeft moeite zich te concentreren, het helpt om hem ‘ondersteunend en geruststellend’ te benaderen. ‘Graag eenvoudige vragen stellen en tijdig een pauze inlassen.’ Hij heeft ‘beladen gebeurtenissen meegemaakt’ en moeite om hierover te praten. ‘Graag het oplopen van spanning en emoties vermijden’, luidt het advies.
Maar nog voordat het gehoor begonnen is, begint de man te huilen. ‘Ik ben niet erg sterk voor dit gesprek. Maar het is noodzakelijk en daarom ben ik hier.’ Hoe hij zich voelt, kan hij niet uitleggen. ‘Ik heb geestelijke problemen. Ik weet niet precies wat er in mijn lichaam aan de hand is.’ De ind-medewerker pakt een doos tissues en begint.
Podcast Investico
In deze aflevering van Speurwerk hoor je Romy van der Burgh en Belia Heilbron over het belangrijkste half uurtje van de Nederlandse asielprocedure. Het is gek genoeg ook het minst bekende moment van een aanvraag: de medische keuring van een asielzoeker. De IND huurt een commercieel bedrijf in om deze keuring uit te voeren. Wat voor invloed heeft dat op een asielaanvraag? Worden asielzoekers hierdoor onterecht afgewezen?
Keuringsbedrijf MediFirst is verantwoordelijk voor het belangrijkste half uurtje in de Nederlandse asielprocedure. Een verpleegkundige of arts checkt of een asielzoeker lichamelijk en psychisch in staat is om door de ind gehoord te worden en de volgende stappen te zetten richting een Nederlands paspoort, of een uitzetting.
De medische check werd in 2010 ingevoerd. Dit na inspanningen van een gelegenheidsverbond van onder meer vluchtelingenorganisaties, de Raad voor de Rechtsbijstand, Vereniging Asieladvocaten en gezondheidsexpertisecentrum Pharos. Steeds vaker stonden bij vluchtelingenorganisaties uitgeprocedeerde asielzoekers op de stoep met duidelijke psychische klachten. Hulpverleners begonnen te vermoeden dat zij waren afgewezen omdat de ind geen rekening had gehouden met hun psychische problemen.
Na drie jaar onderzoek werd dit vermoeden bevestigd. Asielzoekers hebben vaker dan Nederlanders last van lichamelijke of psychische klachten als ptss en depressie. En dat kan invloed hebben op hoe ze over hun vluchtverhaal vertellen.
Zo maakt depressie dat je ‘vaag’ en in algemeenheden vertelt en zorgt trauma voor gaten in je geheugen: je vergeet bepaalde details, zoals hoelang iets duurde of op welk tijdstip het plaatsvond. Andere details, zoals een geur, staan juist in je geheugen gegrift. Bovendien vermijden mensen een traumatische herinnering omdat die intense angst, verdriet of schaamte met zich meebrengt. Het zorgt ervoor dat asielzoekers met psychische problemen vaak vage, onvolledige en inconsistente verhalen vertellen.
Maar wie een verblijfsvergunning wil, moet veel vertellen over wat hem of haar is overkomen. Verhalen moeten voor de ind ‘consistent, coherent en compleet’ zijn. Als iemand zich vergist in de namen van personen, politieke partijen of instanties, ziet de ind dit als een teken van ongeloofwaardigheid. Zo lopen juist de kwetsbaarste asielzoekers het risico om geen bescherming te krijgen in Nederland.
Om dit te voorkomen, checkt een keuringsbedrijf of een asielzoeker in staat is om überhaupt gehoord te worden en op welke manier. In het medisch advies beschrijft een verpleegkundige de zogeheten ‘beperkingen’ die voortkomen uit medische problemen en die kunnen zorgen voor hiaten en inconsistenties in het verhaal van een asielzoeker.
Dit medisch advies is de afgelopen jaren volledig uitgekleed, ontdekte onderzoeksplatform Investico nadat het voor De Groene Amsterdammer en Trouw met tientallen asieladvocaten, experts en betrokkenen sprak. Echte experts zien geen heil in de taak van de ind en dingen dus niet mee met de aanbesteding. Een check die bedoeld is als ondersteuning van de asielzoeker is verworden tot een snelle, oriënterende checklist die nog maar weinig voorstelt.
Verpleegkundigen krijgen geen opleiding in medische problematiek van asielzoekers en moeten in korte tijd belangrijke en vooral psychische problemen herkennen. De werkwijze zorgt voor korte adviezen die grossieren in algemeenheden en open deuren. Sinds vorig jaar vraagt MediFirst, winnaar van de aanbestedingsronde, asielzoekers niet meer naar littekens van mogelijke marteling of andere traumatische gebeurtenissen. ‘Onbegrijpelijk’, noemen experts deze beslissing.
Gz-psycholoog Peter Poolman verbaast zich over het advies om de Nigeriaanse man ondanks zijn zware psychische klachten toch te horen. Poolman heeft een praktijk in het Oost-Groningse Vriescheloo, dat in dezelfde gemeente ligt als Ter Apel. Op verzoek van de advocaat van de asielzoeker schreef hij een eigen medisch advies. ‘Ik heb ruim 2,5 uur met hem gezeten en er kwam geen coherent verhaal uit. Wat ik heb opgeschreven is zo fragmentarisch dat dat alleen al het bewijs is dat hij niet gehoord kan worden.’
In theorie kan het keuringsbedrijf adviseren dat de man niet in staat is om te praten met de ind. In de praktijk gebeurt dat vrijwel nooit, blijkt uit cijfers van de ind. Het is bijna nooit gunstig om niet aan het gehoor te beginnen, omdat de asielprocedure dan niet van start gaat en de asielzoeker geen stap verder komt. Des te belangrijker is de inhoud van het advies. Dat moet beschrijven onder welke omstandigheden het horen effectief kan plaatsvinden en hoe de ind het verhaal moet wegen in het besluit of iemand bescherming krijgt in Nederland.
Volgens psycholoog Poolman komt het echter vaak voor dat het medisch advies stelt dat iemand in staat was om gehoord te worden, maar nalaat de ind te adviseren op welke manier. Rechtbankverslagen die Investico analyseerde, bevestigen zijn ervaring.
Zo werd over een man die op een psychiatrische afdeling opgenomen is, het advies uitgebracht dat hij gehoord kon worden zonder dat daarbij werd vermeld dat hij psychische problemen had. Het advies over een Vietnamese asielzoeker die volgens het keuringsbedrijf wel gehoord kon worden maar ‘niet in staat [was] om de gevraagde informatie terug te halen’, vermeldde niet hoe de ind hiermee rekening kon houden. Iemand uit Oekraïne was niet volgens het advies in staat adequaat antwoord te geven, maar diende toch gehoord te worden omdat er niet direct verbetering viel te verwachten. En de man die volgens zijn patiëntendossier in het verleden last had van psychische klachten en die volgens Vluchtelingenwerk en zijn advocaat verward overkwam, kon volgens MediFirst gewoon gehoord worden zolang de ind ‘extra tijd’ nam voor de beantwoording van vragen. Over psychische klachten werd niets vermeld.
In principe worden de adviezen van MediFirst geschreven door verpleegkundigen. Maar, zegt Poolman: ‘Verpleegkundigen zijn überhaupt niet in staat tot een psychologische keuring, zeker niet bij complexe problematiek als ptss en angststoornissen. Deze klachten komen niet eens naar voren tijdens zo’n kort gesprek, trauma kan makkelijk weggedrukt worden. Het is dubieuze diagnostiek, ze zijn niet opgeleid om uitspraken te doen over de invloed van de psychische gesteldheid op het nader gehoor van de ind.’
‘Het proces is overal hetzelfde, of je nu trauma tegenkomt bij een asielaanvraag of bij iemand in de bijstand. ptss is ptss’, zegt Riana van Dam, directeur van Argonaut Advies, vanuit een groot kantoor naast voetbalstadion Galgenwaard in Utrecht. Het moederbedrijf van Argonaut nam in 2021 MediFirst over, zo kwam de opdracht van het medisch advies voor de ind op het bordje van haar bedrijf terecht. Voor de keuringen besloot Argonaut de naam MediFirst te behouden.
Argonaut valt onder Cohedron House BV. Dat bedrijf is op zijn beurt via een buitenlandse constructie onderdeel van een van de grootste private-equitybedrijven in de VS, Bain Capital, dat zo’n 160 miljard dollar aan vermogen beheert. Onder die paraplu valt ook schuldhulporganisatie Plangroep. Deze organisatie werd vorig jaar na onthullingen in onder meer De Groene door verschillende gemeenten buiten de deur gezet omdat het schuldenaren nog dieper in de problemen bracht.
Tot enkele jaren geleden waren de meeste klanten gemeenten. Argonaut ‘leverde’ hun een medische keuring voor bijvoorbeeld een inwoner die een gehandicaptenparkeerkaart had aangevraagd, of iemand die meende om medische redenen met voorrang recht te hebben op een sociale huurwoning. Dat veranderde door de coronapandemie. De gemeentemarkt stortte in. Er kwamen geen aanvragen meer, mensen met een handicap mochten niet reizen, niemand had meer stageplekken, dus ook het leerlingenvervoer lag stil. De kans om nu ook asielzoekers te keuren noemt Van Dam ‘een unieke opdracht’. ‘En die komt maar één keer in de zoveel tijd.’
Het bedrijf is naar eigen zeggen dé specialist in het schrijven van adviezen ‘waarbij een objectief oordeel voorop staat’. ‘We hebben wel concurrenten, maar we zijn marktleider’, zegt Van Dam. De verpleegkundigen en artsen die de diagnostiek voor asielzoekers doen, krijgen geen speciale medische training. ‘Natuurlijk zit er in deze groep meer ptss’, weet Van Dam. Maar, vervolgt ze: ‘Dat soort thema’s halen we eruit en dan geven we een training aan iedereen. We hadden al ervaring met kwetsbare doelgroepen, deze groep was daarin niet uniek.’
Het is een van de belangrijkste strategieën van het bedrijf: verpleegkundigen en artsen allemaal op dezelfde manier trainen, zodat ze overal medisch advies kunnen geven. ‘Sommige verpleegkundigen staan ook nog twee dagen naast het bed in het ziekenhuis, maar die zoeken juist afwisseling.’
Argonaut krijgt van de ind tachtig euro per advies dat is gegeven door een verpleegkundige, en honderd euro in het uitzonderlijke geval dat het advies door een arts wordt uitgebracht. Ter vergelijking: een rijbewijskeuring mag alleen worden uitgevoerd door een arts die voor een advies waarvoor dezelfde tijdsduur staat honderdvijftig euro krijgt.
Een gemiddeld gesprek duurt drie kwartier. ‘Het is een check’, zegt Van Dam. ‘Soms zijn ze in tien minuten klaar, soms pas na een uur.’ Zou Argonaut niet meer tijd moeten nemen om vast te stellen of een asielzoeker psychische klachten heeft? ‘Het is een oriënterend onderzoek’, benadrukt ze. ‘Als iemand in een half uur niets vertelt, vertelt hij het in een uur ook niet.’
Opmerkelijk genoeg zien medewerkers van de ind dat anders. Zij tillen juist enorm aan het medisch advies. ‘Wij kunnen niet op de stoel van een medisch specialist gaan zitten. Ons is juist geleerd: ga af op de rapporten die door medisch specialisten zijn gemaakt’, vertelt een oud-ind’er die anoniem wil blijven. ‘Medische adviezen waren een van de hoofddocumenten waarnaar gekeken werd.’
Een oppervlakkige keuring kan ind-medewerkers in een merkwaardige limbo brengen. Dat gebeurde bij een Gambiaanse man die volgens de keurende arts psychische klachten had. Hij had ‘mogelijk last van oplopende spanningen en emoties’, schreef de arts. Exacte data – belangrijke ijkpunten voor een vluchtverhaal – kon hij zich niet herinneren. Daarnaast was hij ongeschoold. Het advies werd: ‘oplopen van spanning vermijden’ en ‘eenvoudige vragen stellen’ waarop hij ‘een eenvoudig antwoord kan geven’.
Op zich begrijpelijk, de keurder benoemt zelfs keurig dat de man psychische problemen heeft, maar beschrijft vervolgens niet welke gevolgen deze problemen hebben voor zijn vermogen om te vertellen over zijn traumatische vluchtverhaal.
De ind trekt een vergaande conclusie uit het advies: ‘Als uit het medisch dossier de conclusie komt dat betrokkene gehoord kan worden, wordt hiermee gezegd dat betrokkene consistent en coherent kan verklaren’, schrijft de dienst in een toelichting op de afwijzing van zijn asielaanvraag.
‘Dat kan niet’, zegt advocaat Justa van Veelen-de Hoop, die de man juridisch bijstaat. ‘Je kunt niet enerzijds zeggen dat iemands psychische toestand invloed heeft op diens vermogen om gehoord te worden, en anderzijds dat diegene dankzij een glaasje water of extra pauze opeens beoordeeld mag worden als een “normaal” persoon.’
We leggen de conclusie van de ind ook voor aan Annemieke Keunen, directeur van het Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek (iMMO) en al 25 jaar een van de voorvechters van het medisch advies bij asielzoekers. ‘Dat klopt niet’, bevestigt zij. ‘Dat iemand volgens het advies gehoord kan worden, betekent geenszins dat iemand ook coherent en consistent kan verklaren. Dat is een heel ander verhaal.’
Het medisch advies is bedoeld om een waarschuwingssignaal te kunnen geven aan de ind-ambtenaar, legt ze uit. Die zou moeten weten welke mogelijke gevolgen de psychische problemen hebben voor de manier van vertellen. En, belangrijk: dat moeten laten meewegen in de beslissing om een asielzoeker wel of niet te geloven. Juist daarvoor is het medisch advies bedoeld, benadrukt Keunen. Mensen die slachtoffer werden van marteling en geweld, kunnen vaag of in algemeenheden vertellen omdat ze proberen de herinneringen te vermijden of zich schamen voor wat hun is overkomen. Ze herinneren zich lang niet alle details, waardoor hun verklaringen vaak niet consistent zijn of gaten bevatten.
Ook uit een ander advies blijkt hoe de checklist de complexiteit van psychische problemen platslaat, en hoe MediFirst vervolgens nalaat de ind te adviseren over hoe om te gaan met het verhaal van een getraumatiseerde asielzoeker. Het betreft een vrouw uit Liberia met geheugenproblemen en de ziekte van Parkinson. MediFirst schrijft dat de vrouw niet in staat is het gesprek zelf aan te gaan. Het advies luidt daarom informatie met haar te delen zodat ze actief bij het gesprek wordt betrokken, en om het gehoor te laten plaatsvinden in een vertrouwde omgeving. Over hoe de ind de geheugenproblemen moet meenemen bij de beslissing of ze in Nederland mag blijven, rept het bedrijf met geen woord. Haar asielaanvraag wordt afgewezen.
Ook wanneer een asielzoeker een afwijzing wil aanvechten bij de rechter, blijft het medisch advies hem achtervolgen. Zo had advocaat Van Veelen voor de Gambiaanse man een extra psychologisch rapport laten opmaken waaruit bleek dat hij een IQ had van een zevenjarige. De ind had daarmee geen rekening gehouden. Maar hoewel MediFirst geen IQ-tests afneemt, en alleen concludeerde dat de man ongeschoold was, nam de rechter het rapport van Van Veelen niet mee. ‘De rechter had al een medisch advies, namelijk die van MediFirst’, zegt ze.
‘In de rechtbank wordt het medisch advies vaak heilig verklaard’, zegt ook advocaat Flip Schüller. De rechter neemt dat advies over, want die acht zichzelf geen medisch expert. Van Veelen wordt er soms moedeloos van. ‘In drie zaken heb ik een onafhankelijk rapport laten opmaken, in alle drie heeft het nog niets opgeleverd. Als het allemaal niets uithaalt wat ik inbreng, twijfel ik weleens of ik dit werk nog wil doen.’
De werkwijze van MediFirst valt onder geen enkele vorm van toezicht. Individuele artsen en verpleegkundigen kunnen voor het Tuchtcollege worden gedaagd, maar de werkwijze van het keuringsbedrijf blijft buiten schot. Niemand houdt in de gaten of hun medisch advies nog wel doet waar het ooit voor bedoeld was.
Niemand, behalve één rechter, die de afvinkprocedure inmiddels te ver gaat. Steffie van Lokven is een van de meest kritische geesten in het asielrecht. Vorig jaar verwierf ze landelijke bekendheid toen ze de houding van de ind ‘onaanvaardbaar’ en ‘respectloos’ noemde nadat de dienst voor de zoveelste keer niet kwam opdagen in de rechtszaal.
Van Lokven staat de pers niet te woord, maar haar standpunt blijkt luid en duidelijk uit haar vonnissen. Vorig jaar maakte ze gehakt van de werkwijze van MediFirst: ‘De rechtbank stelt vast dat het concreet uitgevoerde onderzoek, ondanks de titel Medisch advies horen en beslissen, uitsluitend betrekking heeft op het signaleren van beperkingen ten aanzien van het horen.’ Sterker nog, stelde ze: ‘het “advies-format” stelt geen vragen aan de verpleegkundige en/of arts of er sprake is van beperkingen bij het beslissen’. Ze beoordeelde het advies als ‘onvolledig’ en bepaalde dat dit niet ten grondslag had mogen liggen aan het besluit op de asielaanvraag.
In december stuurde Van Lokven een afgewezen asielaanvraag van een ernstig getraumatiseerd Russisch gezin terug naar de ind. De vader, die psychiatrisch werd behandeld, geheugenproblemen heeft, angstig en achterdochtig is, werd verweten ‘vaag, summier en wisselend’ te hebben verklaard. Het was niet duidelijk hoe de ind zijn ernstige psychische problemen had meegewogen, terwijl bekend is dat ernstige psychische problemen van invloed zijn op de manier van vertellen. ‘Het vergewissen of een vreemdeling pauze nodig heeft, volstaat dus niet’, stelde Van Lokven als verwijzing naar de summiere adviezen. De ind moet de beperkingen altijd meenemen bij de besluitvorming.
De ind zegt in een reactie aan Investico altijd rekening te houden met het medisch advies bij het besluit of iemand in Nederland mag blijven. De organisatie laat weten geen reden te zien om het advies-format te laten aanpassen. De ind stelt dat medisch personeel kennis moet hebben van medische problematiek bij asielzoekers of ‘bereid moet zijn’ zich daarin te ‘verdiepen’ en ‘proactief van deze kennis en ontwikkelingen op de hoogte [te] blijven’. Toezicht op deze eisen wordt volgens de ind besproken in zogeheten ‘managementgesprekken’ met Argonaut. Zowel Argonaut als de ind benadrukken dat ze zich houden aan de gestelde eisen in de aanbesteding.
MediFirst en de ind perkten het advies echter nog verder in. Het bedrijf vraagt sinds 2021 niet meer naar littekens die kunnen duiden op marteling. ‘Het is niet relevant’, zegt directeur Van Dam, plotseling fel. ‘Wij adviseren of iemand gehoord kan worden. Het hebben van een litteken heeft daar niet per definitie invloed op. Wij doen niet aan waarheidsvinding. Wij kunnen niet aantonen of dat litteken komt door een mes of een val.’
‘Onbegrijpelijk. Dat weglaten betekent dat men de ind-ambtenaar cruciale informatie onthoudt’, verzucht iMMO-directeur Keunen. Het medisch advies is een signaalmoment, legt ze uit. ‘Iemand die zegt littekens te hebben door marteling of ander geweld, kan het misschien moeilijk vinden om over deze onderwerpen te praten. En dat is ook belangrijk om te weten.’ Waarheidsvinding is niet de taak van de verpleegkundige, vindt ook Keunen. ‘Dat moet je overlaten aan experts. Maar alvast vragen naar littekens als gevolg van geweld, kan de ind’er helpen. De medewerker ziet hierin een signaal dat er mogelijk sprake is van trauma, marteling of andere psychische problemen.’
Gesprekken met oud-ind’ers bevestigen welke rol een goed uitgewerkt advies kan hebben. ‘Als iemand zei: “Ik ben gemarteld”, en er waren littekens te zien, dan kon dit in het voordeel van de asielzoeker werken. Soms wilde iemand niet praten over marteling, maar kwam het beetje bij beetje naar boven, tussen neus en lippen door. En als wij dan “sporen van marteling” zagen, konden wij positief beslissen.’
Ondertussen heeft de ind alweer een nieuwe marktconsultatie online gezet. Volgend jaar volgt een nieuwe aanbestedingsronde, waarvoor weer nieuwe bedrijven kunnen inschrijven. Keunen wordt er moedeloos van. ‘Met weer een nieuwe partij gaat opnieuw kennis verloren. Ondertussen worden de mensen die hiervan afhankelijk zijn, keihard de dupe.’
Verantwoording
Voor dit onderzoek sprak Investico met tientallen asieladvocaten, experts en betrokkenen. De onderzoekers kregen inzage in tal van medische adviezen en dossiers en inventariseerden ruim zeventig rechtszaken waarin het medisch advies een rol speelde. Een versie van dit artikel met bronvermelding is te vinden op de website van Investico.
