Omdat anderen die er omheen hangen de aandacht afleiden, kijk je eerst wat vluchtig naar een schilderij, een nieuw werk van Rob Birza bijvoorbeeld. Op het eerste gezicht is het een labiel ogend raster van cirkels. Maar binnen de ronde omtrek van een cirkel kun je dan ook rechte geometrische figuren inpassen: een vierhoek, een vijfhoek of een zeshoek. Ik kijk naar een lichtblauw schilderij uit 2015 dat Shifting Circles heet – en dat is precies wat er gaande is, en wat vervolgens in dat raster allerlei verwarring teweegbrengt. Aandacht nu voor de tweede rij figuren (vanaf boven) en dan de cirkel in het midden die gedeeltelijk wordt overlapt en doorsneden door de cirkels links en rechts daarvan – en ook door die boven en onder. Overal oversnijden de cirkels elkaar waardoor een ander raster ontstaat van verbindingen – de smalle gebogen vormen die we zien ontstaan als segmenten van cirkels tegen elkaar komen te liggen. Ze lijken op slanke bladen van planten. Dat de schilder die vormen in twee helften gedeeld ziet, de nerf in het midden, is ook logisch omdat ieder van hen gevormd is uit twee cirkels die elkaars rand overlappen. Natuurlijk heeft elk van die helften (eigenlijk dus ieder cirkelsegment apart) een eigen kleur. Dat wil zeggen, tot op zekere hoogte. Bij nader inzien vormen de overlappingen van cirkels op zich door heel het beeld heen ook nog een andere, zwevende beweging – die smalle gebogen vormen als een slinger aan elkaar. In de lichtblauwe Shifting Circles is één helft van die vormen steeds geel gekleurd. Dat geel vormt zoiets als een doorlopende lijn. De andere helft van die vormen is rood, wit, paars, oranje. In bijvoorbeeld een andere Shifting Circles die voornamelijk roze oogt, is de doorlopende slinger wit. De andere kleuren zijn groen, paars, geel, blauw en rood.
Wanneer een vorm van vorm verandert, verandert doorgaans ook de kleur. In de schilderkunst is dat in de hele geschiedenis een fundamenteel gegeven. De laatste compositie van Mondriaan, Victory Boogie Woogie, is misschien het beste schilderij ooit omdat daarin dat principe van metamorfose tussen kleur en vorm, dat zo simpel lijkt, met weergaloze helderheid wordt vertoond. Dat komt ook doordat het abstract is. Het wordt door geen figuurlijke bijzaken afgeleid. Het schilderij is waarlijk de essentie van wat schilderen is.
Natuurlijk is in de achtergrond van Shifting Circles die Boogie Woogie aanwezig. Nochtans is Birza wat esthetisch karakter betreft een andere kunstenaar. Dat is goed, want één Mondriaan is genoeg. In het kort: Birza houdt van een heel andere kleurigheid. In veel van zijn werk (daarbij ook glanzende keramiek) zien we kleuren die expressieve vrijheid zoeken. Deze Shifting Circles zijn zo opgebouwd, als ensemble van in elkaar schuivende cirkels, dat daardoor kleuren als vanzelf kunnen buigen. Ze zijn samengevat in de kleine, smalle vormen. Het midden, daar tussen twee kleuren in, is een korte rechte lijn. De randen zijn gebogen. Als je een schilderij leest, zie je dus een beweeglijke afwisseling van kleine buigingen die zo onnavolgbaar zijn als het voortdurend geritsel van bladeren in de wind. Bij het heen en weer bewegen van kleuren in deze schilderijen moet ik ook denken aan een luisterrijk bloemstilleven van Rachel Ruysch uit 1716. Toen, begin achttiende eeuw, hadden stillevens al aardig verloren van hun allegorische strengheid (vanitas) zodat dit arrangement met grote zwierigheid geschikt kon worden. Maar nu ik zie hoe de frêle kleuren van de bloemen opbloeien in hun donkere ruimte, theatraal en toverachtig, valt mij in Birza’s schilderijen nog iets prachtigs op. We zien het raster van cirkels en de beweeglijkheid van kleurbewegingen daar. Daar doorheen echter worden we een onbeschrijflijke lichtheid van diafaan blauw gewaar. Net zo met het roze in het andere schilderij. Het zijn verschillende lichtheden van blauw en blauwgroen, het ene nog ijler dan het andere. In een klein gedicht beschrijft Goethe de afwezigheid van een geliefde die toch niet helemaal weg is. Hij hoort nog iets, ver weg, en brengt dan een wandelaar in beeld die zoekend in de lucht tuurt: ‘Wenn, in dem blauen Raum verborgen/ Hoch über ihm die Lerche singt.’ Wij kennen het allemaal. Je hoort de leeuwerik, maar zo stralend (bijna wit) is de blauwe lucht dat je in die hoogte dat stipje niet ziet dat er wel is. Zo kijken en zoeken en dat intense blauw bedoel ik – als bij Birza door een raster van shifting circles gedragen en ongrijpbaar.
PS: An die Entfernte heet het gedicht van Goethe. Schilderijen van Rob Birza zijn tot 15 april te zien in De Nederlandsche Bank aan het Westeinde in Amsterdam – op afspraak: 020-5242183 of e-mail: kunstcommissie@dnb.nl
Beeld: (1) Rob Birza, Shifting Circles nr 9 (links), 2015, eitempera op doek, 110 x 95 cm; (2) Shifting Circles nr 8, 2015, eitempera op doek, 130 x 105 cm; (FOTO’S ERNST VAN DEURSE); (3) Rachel Ruysch, Stilleven met bloemen op een marmeren blad, 1716, 48,5 x 39,5 cm (Rijksmuseum)