Alleen op de wereld

De ambities van Wopke Hoekstra worden pas echt duidelijk als hij zich in het laatste stadium van de kabinetsformatie ontpopt tot pleitbezorger van extra middelen voor het ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij vraagt volgens een NRC-reconstructie opeens om extra geld voor ambassades, consulaten en het mensenrechtenfonds. Ambtenaren op het ministerie zelf, maar ook hun adviseurs daarbuiten, fronsen de wenkbrauwen. Wil de man die als minister van Financiën tijdens de coronacrisis overal geld voor over had behalve voor het buitenland, uitgerekend deze positie?

Toen in Zuid-Europa de ic’s overstroomden en begrafenissen werden verboden vanwege besmettingsgevaar, ontspon zich een Europees debat over onderlinge solidariteit. De toenmalige minister van Financiën Wopke Hoekstra opende dat gesprek door in Brussel voor te stellen een onderzoek te starten naar de vraag waarom ‘sommige landen wel buffers hebben en andere niet’. Die opgeheven vinger in de eerste dagen van een pandemie viel in Europa verkeerd. Minder bekend is dat Hoekstra rond die tijd in nóg een politiek conflict belandde dat ook draaide om internationale solidariteit.

Tussen hem en Sigrid Kaags ministerie van Ontwikkelingssamenwerking knetterde het aan het begin van de coronacrisis maandenlang. Dat blijkt uit een reconstructie van De Groene Amsterdammer en De Nieuws BV van de vraag waarom Nederland in vergelijking met andere rijke landen zo weinig bijdroeg aan internationale coronabestrijding. Een stille maar amper geslaagde campagne voor meer ontwikkelingssamenwerkingsbudget vanuit het ministerie van Kaag liep stuk op een koppige Hoekstra, die liever zo min mogelijk uitgaf aan het buitenland.

Harde cijfers tonen hoe dat gevecht uiteindelijk is beslecht. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (who), die begin deze maand per land de ‘fair share’ in beeld bracht, heeft Nederland de afgelopen twee jaar met 220 miljoen euro slechts 35 procent bijgedragen van wat het zou moeten doen. Andere rijke Europese landen zoals Duitsland (2,6 miljard), Zweden (550 miljoen) en Noorwegen (490 miljoen) deden vaak juist meer dan wat hun volgens internationale richtlijnen gevraagd werd. In een ronkend persbericht van de who en de Afrikaanse Unie van vorige week worden Frankrijk, Duitsland en België bedankt voor hun inspanningen om toegang tot vaccintechnologie te vergroten. De opvallende afwezige in dit rijtje buurlanden? Nederland.

Internationale instituten spreken liever niet kritisch over individuele landen, maar ze publiceren wel lijstjes die de rol van online schandpaal vervullen. Ook in oeso-overzichten staat Nederland er slecht op: als gevolg van corona steeg ontwikkelingshulp in 2020 wereldwijd naar een ‘all-time high’, schrijft de organisatie. De bijdrage uit Den Haag daalde dat jaar echter met 2,8 procent. Terwijl de wereld meer deed, deed Nederland minder.

‘Vergeleken met alle gemaakte beloften van de afgelopen twee jaar is er zeer weinig gedaan’, zegt Fortune Charumbira, president van het parlement van de Afrikaanse Unie. Hij belt vanaf de EUAfrika-top in Brussel. ‘De strijd om zo veel mogelijk hulpmiddelen die nodig waren om levens te redden, is uitgemond in een strategie die neerkomt op: elk land voor zichzelf en God voor ons allen.’ Voor een virus dat geen grenzen kent en waarvan experts waarschuwen dat het overal uitgedoofd moet zijn om mutaties te voorkomen, is dat een merkwaardige strategie.

De ambtenaren van Sigrid Kaag zien in februari 2020 een perfect storm ontstaan. Corona raast over de wereld en de economische vooruitzichten zijn slecht. Voor het departement Ontwikkelingssamenwerking is dat desastreus: hun begroting is direct gekoppeld aan de omvang van de Nederlandse economie. Als Nederland armer wordt, gaat er minder naar het buitenland. Het leidt tot een pijnlijke realiteit: juist nu de nood voor extra geld toeneemt, zien de ambtenaren ongeveer een derde van het budget voor hun ogen verdampen.

Wanneer in maart de eerste economische vooruitzichten worden gepubliceerd wordt de gevreesde financiële strop realiteit. Ambtenaren beginnen met het in kaart brengen van projecten waar een streep door zal moeten. ‘We hebben heel diepe zakken’, zegt Hoekstra in die tijd bij Jinek. Het zijn even hoopvolle woorden. Het kabinet heeft eerder al gezegd negentig miljard euro uit te willen geven om coronaschade te voorkomen. Maar wanneer ambtenaren van Kaag aankloppen bij Hoekstra’s ministerie krijgen zij te horen dat hun verzoek als ‘claim’ zal worden behandeld. Dat is Haags jargon voor extra geld waar binnen de coalitie dekking voor gezocht moet worden.

Nederland zit inmiddels al twee weken in een ‘intelligente lockdown’ en op Kaags ministerie van Ontwikkelingssamenwerking realiseert men zich direct: het land is volledig in zichzelf gekeerd, niemand bekommert zich nu om het buitenland en met een rechtse meerderheid in de Tweede Kamer is een oplossing ver weg. Er wordt besloten: Kaag houdt voorlopig haar mond en zal op een enkel talkshow-optreden na niet openlijk deze politieke strijd voeren. ‘Minister Kaag mocht niet te zichtbaar zijn, niet publiekelijk om geld vragen’, zegt een betrokkene. ‘Het moest uit de samenleving komen.’

Die steun wordt actief gezocht. Op de vroege ochtend van 26 maart, voor een belangrijk coronadebat, belt de ambtelijke top van Kaags ministerie naar directeuren van ngo’s. Het zijn emotionele gesprekken waarin ze waarschuwen: als er niet snel iets gebeurt, wordt het snel slinkende budget een zwart gat waar ontwikkelingsprojecten in worden weggezogen.

Diezelfde ochtend bestoken ngo’s en hun lobbyisten Kamerleden met alarmerende boodschappen. Wie wil zich hardmaken voor Afrika vandaag? sgp-leider Kees van der Staaij blijkt al van plan er een punt van te maken. De conservatief-religieuze partij wijkt vaker af van andere rechtse partijen als het gaat om ontwikkelingshulp. De fractie overweegt meerdere motieteksten, waarbij het de kunst is om wel op te roepen tot ‘iets’, maar dat vaag genoeg te houden zodat coalitiepartijen niet meteen worden afgeschrikt. ‘We hebben expres geen getallen genoemd’, zegt de sgp-medewerker die de motie schreef. Eenmaal in de plenaire zaal roept Van der Staaij op tot het ‘handhaven’ en ‘zo mogelijk uitbreiden’ van gezondheidszorg en voedselvoorziening in ontwikkelingslanden. Alle linkse partijen en coalitiepartij ChristenUnie ondertekenen de motie. Tijdens de stemming blijkt er zeer ruime steun te zijn – zelfs de vier regeringspartijen stemmen voor.

Maar de echte strijd om de begrotingskrater van Sigrid Kaag te dichten moet nog beginnen. Die zal zich, zo verwachten ze op haar ministerie, ontspinnen binnen het cda. Zoals vrijwel altijd bij kwesties van internationale solidariteit nemen de regeringspartijen dezelfde posities in. ChristenUnie en d66 zijn altijd voorstander, de vvd verzet zich steevast en het cda neemt dan de sleutelpositie in.

‘Binnen het cda heb je altijd een scheiding der geesten’, zegt rabbijn Awraham Soetendorp. Hij doelt op een internationalistische sociale vleugel enerzijds en een conservatief rechtsere vleugel anderzijds. Soetendorp verzamelt religieuze en levensbeschouwelijke leiders uit christelijke, islamitische en humanistische hoek voor een gezamenlijke noodkreet. Op de ochtend van een volgend belangrijk debat op 15 april 2020 roepen zij vanaf de voorpagina van het Nederlands Dagblad op tot negenhonderd miljoen euro voor de ‘allerarmsten’. ‘De gedachte dat wij in een global village leven is weg’, zegt Soetendorp. ‘Terwijl het actueler is dan ooit. Als je buurman besmet raakt dan heb jij hem niet gevaccineerd en dan heb je alsnog een probleem in je dorp.’

Het is niet de enige lobby die de christen-democraten probeert te kantelen. Op het ministerie van Kaag verzinnen ze samen met een aantal cda-leden een list. ‘De aiv moet dit doen’, bedenken zij. Er wordt contact gezocht met de cda-prominent en oud-secretaris generaal van de navo Jaap de Hoop Scheffer. Hij is op dat moment voorzitter van de Adviesraad Internationale Vraagstukken (aiv). Zou hij geen spoedadvies kunnen uitbrengen?

Wanneer tijdens het coronadebat van 15 april cda-fractieleider Pieter Heerma het kabinet verzoekt om een spoedadvies van de aiv, is al bij meerdere politieke partijen vooraf bekend dat De Hoop Scheffer is gepolst. Aan het einde van het debat komt premier Rutte met een antwoord dat velen dus niet verrast: een spoedadvies kan er binnen enkele weken liggen. ‘Dat is echt voor een overheidsadviesclub heel snel en dat bedoel ik oprecht’, aldus Rutte.

Kort daarna vraagt De Hoop Scheffer de meest betrokken aiv-leden, zoals Luuk van Middelaar, Mirjam van Reisen, Koos Richelle en Monika Sie om mee te schrijven. Het zal geen klassiek advies worden met onderraden en vele maanden van overpeinzing, maar een kernteam dat vooral in de avonduren met elkaar samenwerkt. Zoals beloofd verschijnt het in recordtempo: binnen drie weken. ‘Het was precies wat wij hoopten’, zegt iemand uit de omgeving van Kaag. ‘Eén miljard erbij en bezuinigingen van tafel.’ Ook opvallend: dat voorgestelde bedrag is nagenoeg hetzelfde als dat waar religieuze leiders weken eerder toe hebben opgeroepen.

Het advies leest als een voorspelling van problemen die later in de pandemie de kop op zullen steken. Er wordt gewaarschuwd voor diepere verschillen tussen rijke en arme landen: ‘een economische en humanitaire catastrofe zonder weerga’. Ook voorspellen de aiv-adviseurs dat als de wereld zich niet inspant voor het bestrijden van corona overal, er mutaties zullen ontstaan die de crisis eindeloos kunnen verlengen en verzwaren. In het bondige advies valt de term ‘welbegrepen eigenbelang’ drie keer. ‘Ik gebruik die term al jaren als het gaat om de onderbouwing van nut en noodzaak van ontwikkelingssamenwerking’, zegt oud-topambtenaar Koos Richelle die meeschreef. ‘Het morele argument resoneert niet meer in deze tijd. Dit is een middel, een verkoopargument, om het belang van een internationale inspanning over het voetlicht te brengen.’

Met het verschijnen van het advies wordt een politiek gevecht dat dan al drie maanden in de luwte heeft plaatsgevonden, plots publiek. ChristenUnie en d66 zeggen hardop dat er extra geld moet komen. ‘Ons uitgangspunt is: nul euro erbij’, zegt vvd-Kamerlid Arne Weverling tegen De Telegraaf. ‘Ik snap dat de coronacrisis hard aankomt in kwetsbare landen. Maar wij hebben het geld ook hard nodig.’

De vvd-fractie maakt het bewust politiek. Zij vrezen dat de rem volledig van de begroting gaat en kijken met tevredenheid naar Hoekstra, die als financiënminister op ten minste één beleidsterrein tegengas geeft. Die houding is opvallend aangezien partijleider Mark Rutte een maand eerder samen met wereldleiders een brief in de Financial Times heeft ondertekend die oproept tot een gezamenlijk pakket van honderd miljard dollar.

De enige partij die geen duidelijke positie inneemt is het cda. Al begint Jaap de Hoop Scheffer zich inmiddels ook te mengen in het debat, hij zoekt daarbij de grenzen op die horen bij een ‘neutraal aiv-voorzitterschap’. Op Radio 1 noemt hij het helpen van de armste en kwetsbaarste mensen een kwestie van medemenselijkheid. Ook benadrukt hij dat coronahulp aan ontwikkelingslanden een kwestie is van onszelf helpen, hij legt opnieuw de nadruk op de woorden ‘welbegrepen eigenbelang’. Die uitspraken én zijn gewicht als oud-partijleider worden gevoeld binnen het cda. ‘We konden Jaap de Hoop Scheffer toch niet zomaar schofferen?’

Maar Hoekstra blijkt gesteund door strenge ambtenaren niet te vermurwen. In de ministerraad gaan Hoekstra en Kaag ondertussen het onderwerp uit de weg. Volgens iemand die daar dicht op zat om maar niet als eerste te knipperen. Kaag houdt vast aan haar strategie van een stille coup ‘via de samenleving’, Hoekstra handhaaft zijn imago als ‘blokkeerfries’. Betrokkenen beginnen rekening te houden met een politiek gevecht tot ná de zomer.

Door deze patstelling duurt een reactie vanuit het kabinet zeer lang. ‘Twee maanden’, zegt Richelle, nog altijd teleurgesteld. Reageren duurt meer dan twee keer zo lang als het schrijven van het advies vergde. Het kabinet komt er simpelweg niet uit.

Het leidt tot fascinerende taferelen in de Tweede Kamer. Wanneer cda-Kamerlid Anne Kuik zich vlak voor het zomerreces beklaagt dat er nog geen kabinetsreactie is, kan minister Kaag een glimlach niet onderdrukken. Kaag legt snel haar handen op haar gezicht, maar haar oplichtende ogen verraden dat ze verrast is. Feitelijk vraagt het cda of zij kan verklaren waarom een cda-bewindspersoon dwarsligt.

‘Het cda voelt een verantwoordelijkheid richting Afrika’, vervolgt Kuik. ‘Corona houdt immers niet op bij de grens. Het laat zien hoe we met elkaar verbonden zijn.’ Na die uitspraken kan de minister achteroverleunen. De cda-fractie heeft bewogen en dat is Kamerleden van de pvda, SP en GroenLinks niet ontgaan, zij willen van Kuik weten: waarom nog wachten op een kabinetsreactie als haast geboden is? Kuik begint terugtrekkende bewegingen te maken en herhaalt te willen wachten op een kabinetsreactie. Maar ze zegt ook: ‘We zijn penny wise, pound foolish als we nu niet handelen en cruciale ketens en relaties niet in stand houden, zoals de voorzitter van de aiv al zei.’

Tijdens de schorsing van het debat moet er binnen het cda iets hebben plaatsgevonden waardoor Kuik koudwatervrees krijgt. Ze heeft samen met d66 en ChristenUnie een motie voorbereid die begint met Rutte’s oproep in de Financial Times om honderd miljard dollar voor Afrika te verzamelen en eindigt met het voorstel om het aiv-advies te volgen, dat inhoudt dat Nederland ten minste één miljard euro bijdraagt. Zij is eerste indiener waardoor de motie haar naam zal dragen, maar deinst daar last minute voor terug. In de schorsing verplaatst ze haar naam zodat zij niet meer de eerste indiener is, maar Joël Voordewind van de ChristenUnie. Dat blijkt uit een origineel exemplaar in het archief van de griffier van de Tweede Kamer. Pijltjes en doorgestreepte namen verraden een haastige draai op het laatste moment.

Het CDA is, zoals gehoopt op het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking, zichtbaar verdeeld. De fractie is voor, maar de eigen cda-minister nog altijd tegen. Er vinden drie gesprekken plaats tussen Financiën en het departement van Kaag, die zich voltrekken volgens voorspelbare lijn: bij het eerste gesprek zit alles nog muurvast, na het derde ontstaan de contouren van een compromis. Financiën wil voor de zomer de begroting op orde hebben, maar perkt de eisen flink in.

Hoekstra maakt 150 miljoen euro vrij die direct aan coronahulp in Afrika besteed mogen worden, daarnaast komt er 350 miljoen om dreigende bezuinigingen af te wenden. Ook wordt er een half miljard euro ‘uit de toekomst naar voren gehaald’, wat feitelijk betekent dat Sigrid Kaag geld mag lenen van haar opvolger. Waarmee een probleem voor de nabije toekomst wordt gecreëerd.

Vlak voor het zomerreces belt Wopke Hoekstra naar de vvd-fractie om te horen wat zij terug willen in ruil voor de 150 miljoen die naar coronahulp gaat. De vvd heeft steeds gezegd: wij hebben liever nul euro, maar als er geld komt dan willen wij ook ons deel. Dat deel zal grotendeels bestaan uit wapenstokken en kogelwerende vesten voor de politie, defensie-uitgaven voor een marineschip en een zak geld voor sportverenigingen. Ook komt er vijf miljoen om de noodlijdende ballonvaart overeind te houden.

Twee dagen nadat de Kamer al met reces is, wordt op de dag van de laatste ministerraad voor de zomer bekend dat de uitruil heeft plaatsgevonden. Er is 150 miljoen euro gekomen voor coronahulp aan Afrika en dreigende bezuinigingen zijn geweken. ‘Politiek gezien was dit gewoon een succes’, zegt iemand rond Sigrid Kaag. ‘Vergeet niet, de Kamermeerderheid is rechts.’ Ook andere voorstanders in de Tweede Kamer zien dat zo: er was nul, nu is er iets.

Buiten de Haagse logica blijft er weinig over van dat enthousiasme. ‘Nederland ging op slot en vergat de wereld’, zegt Kees Zevenbergen, directeur van ontwikkelingsorganisatie Cordaid. ‘Geld was nooit een issue in Nederland, we waren niet in een economische malaise beland. Maar daar een stukje van voor de rest van de wereld bestemmen is te weinig gelukt.’

Nederland bungelt op who- en oeso-lijstjes onderaan. ‘Het beeld van ons land in het buitenland is er een van ferme publieke beloftes aan de voorkant’, zegt Mirjam van Reisen, hoogleraar internationale relaties in Tilburg met een leerstoel innovatie en zorg in Leiden. ‘Maar in de realisering daarvan is bijzonder weinig terechtgekomen. Op zich is dat niet nieuw, juist in de wereld van ontwikkelingssamenwerking wordt heel vaak gecommitteerd aan iets wat er al was. Of niet nagekomen wat reeds is beloofd.’

In de Ridderzaal geeft de koning in 2021 een voorzet voor een volgende belofte. ‘Tijdens de coronacrisis is gebleken hoe belangrijk en effectief regionale, nationale en internationale samenwerking en afstemming in de zorgen kunnen zijn.’ Hij noemt in zijn troonrede de coronapandemie een per definitie internationaal vraagstuk, ‘want een virus stopt niet bij landsgrenzen’. Hij benadrukt het belang om overal ter wereld voldoende vaccins beschikbaar te stellen. ‘Nederland neemt daarin verantwoordelijkheid door voor elk vaccin dat hier aan iemand wordt gegeven, er ook een te doneren.’

Na lange afwezigheid in de wereld lijkt Nederland zich in de zomer van 2021 te revancheren. cda-minister Hugo de Jonge – onderdeel van de socialere vleugel van zijn partij – herhaalt in die tijd graag de leuze ‘get one, give one’. Via een kabinetsbrief belooft hij daags na de speech van de koning nog in 2021 werk te zullen maken van de donaties.

‘Het is een schande dat de vaccinatiegraad in Afrika zo laag is’, zegt Koos Richelle, voormalig EU-topambtenaar en lid van de Adviesraad Internationale Vraagstukken. ‘We spelen met onze eigen toekomst.’ Door marktmacht hebben Europese landen al hun burgers een prik kunnen aanbieden. In de meeste Afrikaanse landen ligt het aantal geprikten nog altijd rond de tien procent.

‘Rijke landen hebben aanvankelijk alles voor zichzelf gehouden’, zegt ook Fortune Charumbira, president van het pan-Afrikaanse parlement. ‘Wij krijgen nu restjes en dat is goed, maar het vermogen om zelf vaccins te produceren in Afrika is keer op keer gefrustreerd.’ Het was het hoofdthema op de EU-Afrika-top vorige week in Brussel. Alle teksten van Afrikaanse leiders om vaccinpatenten te delen zodat het continent zelf kan produceren, werden door EU-landen uit de slotverklaring geschrapt. Charumbira schreef eind vorig jaar al een felle brief aan who-directeur Tedros Adhanom Ghebreyesus en EU-buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell waarin toegang tot vaccinproductie het belangrijkste punt was. Meer dan honderd wetenschappers ondertekenden die oproep. In de brief wordt ook opgeroepen om de vaccins die te veel zijn besteld door westerse landen alsnog te doneren.

Prikken kopen blijkt echter makkelijker dan prikken weggeven, zeggen ze bij vws. Juridisch uitzoekwerk naar wie er straks aansprakelijk is voor de gedoneerde vaccins, zorgt voor maanden vertraging. Ook moet worden uitgezocht of contracten met farmaceuten het wel toestaan. Het doneren komt langzaam op gang, maar voor de jaarwisseling blijkt dat Nederland dan 27 miljoen prikken heeft gedoneerd. Uit recente navraag bij het ministerie van Volksgezondheid blijkt dat er daarvan 22 miljoen inmiddels zijn geleverd.

Het doneren van te veel bestelde vaccinaties heeft op ministeries van Financiën in rijke landen inmiddels een nieuw debat ontketend: mag de waarde van al die vaccins worden verrekend met het ontwikkelingsbudget? Mag het meetellen in de rijtjes van de who en de oeso waar principes van ‘fair share’ niet zijn gehaald? Ook op het Nederlandse ministerie van Financiën vraagt men zich dit af.

Inmiddels is die boekhoudkundige zorg er niet meer een voor Wopke Hoekstra, maar voor Sigrid Kaag. Met het aantreden van kabinet-Rutte IV draaien hun rollen om. Hij gaat nu over de wereld, zij over het geld. Anderhalve week na de bordesfoto klinken er opnieuw grote beloftes, deze keer uit de mond van minister voor Ontwikkelingssamenwerking Liesje Schreinemacher (vvd). Zij stuurt via sociale media een Engelstalige videoboodschap de wereld in: ‘Overheden, lokale gemeenschappen, private partners en individuen, wij delen allemaal de verantwoordelijkheid om de pandemie te verslaan.’