Opvallende afwezige op de gastenlijst is de Russische president Poetin. Opvallend, omdat Rusland een belangrijke rol speelt in de geschiedenis waarbij word stilgestaan. Het Rode Leger bevrijdde Auschwitz in 1945 tijdens zijn opmars naar Berlijn.
De herdenkingsplechtigheid in Polen is onderdeel geworden van een politiek steekspel. Woordvoerders van Poetin zeggen dat hij niet komt omdat hij geen officiële uitnodiging heeft gekregen. De organisatoren houden in het midden of Poetin nu welkom is of niet. Het internationale Auschwitz-comité stuurde een bericht naar de ambassades in Warschau met de vraag wie er zou worden afgevaardigd. Poetin heeft zich simpelweg niet aangemeld, aldus het Poolse ministerie van Buitenlandse Zaken.
De verontwaardiging van Rusland is vooral gespeeld. In 2010, bij de 65-jarige herdenking, was er weinig interesse van Russische zijde. De toenmalige president Medvedev kreeg een uitnodiging. Hij kwam niet omdat hij het te druk had. Vorig jaar was Poetin ook afwezig. Maar door wereldleiders via een omweg te benaderen, draait de organisatie ditmaal om een onvermijdelijke vraag heen: hoe herdenk je gedeelde geschiedenis in een klimaat van onderling conflict?
Rusland klaagt vaak dat zijn opofferingen om Europa van het fascisme te bevrijden onvoldoende erkend worden, een beeld dat past in Poetins overtuiging dat het Westen Rusland onder de duim probeert te houden. Een persoonlijke invitatie had laten zien dat Rusland de geschiedenis niet eenzijdig kan duiden. Bovendien was het een helder signaal geweest: de grote oorlogen van de twintigste eeuw smeden een geschiedenis van conflict toch nog aan elkaar.
Volgens de directeur van het Auschwitz-museum draait de herdenking om de overlevenden en niet om de politiek eromheen. Hij heeft gelijk, maar de herdenking is onafwendbaar politiek geworden. De verhoudingen tussen Rusland en de Europese Unie zijn gedaald tot een temperatuur die aan de Koude Oorlog doet denken. In de EU gelden nog steeds de economische sancties die Rusland kreeg opgelegd als straf voor zijn annexatie van de Krim en het opstoken van het geweld in Oekraïne. Tegelijk gaat de dialoog met Rusland door, op de G20 bijvoorbeeld. Of Rusland wel of niet wordt gevraagd bij een herdenkingsplechtigheid, en of Poetin komt of niet, zijn in die context signalen over hoe gespannen de verhoudingen zijn. Federica Mogherini, de EU-buitenland-chef, bepleitte onlangs dapper om de verziekte verhouding met Rusland stap voor stap te herstellen omdat Rusland nodig is bij de strijd tegen internationaal terrorisme en voor gezond handelsverkeer. Aandringen op Russische aanwezigheid in Auschwitz zou daarbij passen. Nu laat Europa het initiatief volledig aan Poetin.
De volgende beproeving staat op de kalender. Op 9 mei is er een grote parade in Moskou om de geallieerde overwinning op Duitsland te herdenken. Politiek leiders aller landen zijn uitgenodigd. Obama gaat niet. Anderen twijfelen nog. Een vergelijking met de Winterspelen in Sotsji dringt zich op. Ook toen kozen sommige landen ervoor het spektakel te boycotten. Toch is het ditmaal anders. Dat sport verbroedert, gelooft niemand werkelijk. Sotsji was vooral een grote Rusland-show. De Tweede Wereldoorlog is dat niet. Ook hier geldt: wie serieus meent dat het goed is om stil te staan bij de slachtoffers woont een belangrijke herdenking bij, ongeacht de moeizame relatie met de gastheer.