Het is even wennen en het blijft verwarrend. De geliefde, linkse Chileense president Salvador Allende is in het stuk La imaginación del futuro een oude man, bijna seniel, die niet reageert op de kritiek die hij van alle kanten krijgt en die telkens in slaap valt. Hij heeft geen enkel antwoord op de militairen die een staatsgreep tegen hem uitvoeren. Toch, is dit wel kritiek op Allende? Of eerder op zijn critici? Of uiteindelijk misschien ook vooral een zelfkritiek van deze jonge, Chileense theatermakers van de toneelgroep La Re-sentida?
‘Begrijp ons niet verkeerd’, zegt Marco Layera, regisseur van La imaginación del futuro. ‘Onze toneelfiguur van Allende is fictie, ook al lijkt hij nog zo veel op de historische figuur. Het gaat ons niet om de precieze historische gebeurtenissen, hij is met zijn zwakke lichaam een metafoor, de verpersoonlijking van een ideologie en een ideaal die aan hun einde zijn gekomen. Wij hebben hem uit zijn context genomen en confronteren hem met politici en spindoctors uit de 21ste eeuw. Die laten hem zijn afscheidstoespraak, als de militairen zijn presidentieel paleis al bombarderen, nog eens over doen. Het moet allemaal minder serieus, minder zwaar, zeggen ze. Het moet luchtiger. Meer geschikt voor televisie. Met een vrolijker achtergrond en twee kindertjes aan elke hand om optimisme uit te stralen. Maar een rode vlag kan ook weer niet, want dat geeft te veel associaties met communisme en onderdrukking.’
Salvador Allende wordt gespeeld door de oudere acteur Rodolfo Pulgar, die met zijn ouderwetse bril verbluffend veel lijkt op de echte Allende. Vriendelijk laat hij zich alle kritiek aanleunen. Geduldig begint hij zijn toespraak nog eens en nog eens. Tot hij uitgeput in elkaar zakt.
In Frankrijk werd er woedend gereageerd op dit stuk, ook in België en Brazilië klonken hier en daar protesten. In Chili zelf begreep vooral de jongste generatie veel beter wat er wordt bedoeld: een confrontatie van het oude idealisme van een linkse president met de nieuwe geest van deze tijd: alles is show geworden, televisie, de inhoud doet er niet meer toe. In de ogen van deze theatermakers voert de linkse regering van presidente Michèle Bachelet eigenlijk het economische programma uit van de neoliberalen die ook onder de rechtse dictator Pinochet het beleid bepaalden.
Marco Layera vertelt over de teleurstelling nadat hij als jongetje met zijn moeder tegen dictator Pinochet heeft gedemonstreerd: ‘Na zeventien jaar dictatuur kwam er een periode van twintig jaar stilstand. De linkse regeringen voerden in feite een rechts beleid uit. Het blijkt nu zelfs dat grote bedrijven deze regering financieren om dat rechtse beleid uit te voeren. De zoon van presidente Michèle Bachelet is in een corruptieschandaal verwikkeld en er zijn geruchten dat zij erover heeft gedacht daarom af te treden als president. Dat zou een ongekende institutionele crisis betekenen in Chili.’
Jarenlang was er sprake van een stilzwijgend pact tussen links en rechts in zijn land, meent Layera. Zo werd de status-quo gehandhaafd. ‘We dachten dat deze generatie politici ons respect verdiende, omdat ze hadden geleden onder de schendingen van de mensenrechten tijdens de dictatuur en omdat ze voor ons de democratie hebben heroverd.’
Sinds enige tijd gaan jongeren in Chili de straat op om beter en gratis onderwijs te eisen en te protesteren tegen de corruptie. Layera: ‘Deze jongeren hebben geen respect meer voor de oudere politici. Dit is een jongere generatie. Wij, de dertigers, hebben het zwijgen niet doorbroken. Zij verbreken ook het zwijgen over het falen van Allende en de tijd van de dictatuur. Daartoe waren wij niet in staat, het was voor ons te ingewikkeld om over het verleden te praten. Sommige families waren verscheurd over de rol van de linkse partijen en de militairen. Het is de jongste generatie die de straat op gaat en die ook thuis praat over wat er in het verleden is gebeurd.’
In deze voorstelling over de verbeelding van de toekomst komt die jongere generatie op een bijzondere manier aan het woord. Er valt een pauze als Allende weer eens in slaap is gevallen. Dan is er ineens een echt jongetje, een arbeidersjongetje dat zou willen gaan studeren maar daar het geld niet voor heeft. De acteurs halen geld voor hem op. Maar het is allemaal tevergeefs, zeggen ze. Dit jongetje zal worden gedood door politiekogels als hij zeventien jaar is. Zoals er ook nu in Chili een jongen bij de demonstraties door de politie is doodgeschoten. Het is een zeer bittere, bijna super-realistische passage in het stuk. Even schrijnend is het relaas van een jong meisje dat onder de dictatuur is gemarteld en verkracht. Dat dit meisje nu juist op een ingenieuze manier door een pop wordt gespeeld doet niets af aan de indruk die het maakt.
Allende, intussen ontwaakt, wordt geconfronteerd met dit soort gevolgen van de staatsgreep tegen hem. Het lijkt onfair ook daar Allende de schuld van te geven. Had hij het niet mogen opgeven tegen de militairen? Had hij terug kunnen vechten? Had dat niet een verwoestende burgeroorlog betekend?
Het stuk is volgens Layera niet bedoeld als kritiek op Allende en zijn idealen, maar als kritiek op de huidige, linkse regering van Chili die zich wel beroept op Allende en de erfenis die hij vertegenwoordigt, maar die het beeld van hem manipuleert en misbruikt. ‘Ik denk dat Allende zeer teleurgesteld zou zijn geweest als hij had kunnen zien wat er van zijn land onder de herwonnen democratie is geworden. Maar je moet daar toch over nadenken. Ik ben ervan overtuigd dat Allende democratisch en pacifistisch was. Maar wat bereik je daarmee? Gandhi heeft op een pacifistische manier bereikt dat India onafhankelijk werd. Maar een socialistisch India zat er niet in. Alleen in Venezuela heb je een socialistische president, die het moeilijk heeft, maar er is een groot verschil met Allende: hij is zelf opperbevelhebber van het leger. En in Bolivia is er een president die opkomt voor de inheemse bevolking.
In zijn laatste toespraak houdt Allende vol dat in de toekomst vrije mensen weer de straten op zullen stromen om een betere maatschappij te vestigen. Maar dat is helemaal niet gebeurd. Wat zou het voor Allende hebben betekend als hij dat had geweten? Wij verwijten hem eigenlijk, en dat is ook een vorm van zelfkritiek, dat hij ons heeft geleerd te dromen, een droom die niet verwezenlijkbaar is gebleken. Daarom vragen wij hem eigenlijk: Allende, Allende, waarom heb je ons geleerd te dromen?’
De naam La Re-sentida is dubbelzinnig. Hij betekent zowel de gefrustreerden als, door het verbindingsstreepje, zoiets als: opnieuw kunnen voelen. De groep is nog maar zeven jaar geleden begonnen. Layera vroeg in 2007 een stuk of vijf acteurs uit verschillende steden in Chili met wie hij tijdens zijn theaterstudie had gewerkt mee te doen aan een stuk ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van Chili. Hij vertelt daarover: ‘Het heette Simulacro en ging over alles waar Chili het bij zo’n feestelijk jubileum liever niet over wilde hebben, over alles wat maar het liefst onder het tapijt wordt geveegd. Nu is de groep gegroeid tot veertien personen, maar de oorspronkelijke vijf horen er nog altijd bij. We hebben wel veel kritiek, maar nog meer zelfkritiek. Onze tweede voorstelling die twee jaar geleden in het Holland Festival te zien is geweest heette Tratando de hacer una obra que cambie el mundo (Proberen een werk te scheppen dat de wereld zal veranderen). We laten een toneelgroep zien, zoiets als de onze, die zich jarenlang terugtrekt om een wereldhervormende voorstelling te bedenken. Als ze eindelijk hun toneelstuk af hebben en het willen opvoeren, blijkt tot hun grote schrik de wereld buiten al helemaal ten goede veranderd.’
De volgende voorstelling van La Re-sentida gaat over het betere consumentisme, over hoe het kapitalisme in staat is alternatieven te scheppen, zoals ecologisch eten, en daarmee de mensen een goed gevoel geeft. Het gaat om een gehumaniseerd kapitalisme, dat het de mensen mogelijk maakt zich betere mensen te voelen door wat ze consumeren. Layela: ‘Je voelt je een beter persoon omdat je biologisch voedsel eet, aan yoga doet, een bepaald boek leest. Of omdat je naar het theater gaat. Dat is dus een nonconformisme dat heel comfortabel kan zijn, we praten over alle kwaad in de wereld met een glas champagne in de hand. Het stuk gaat misschien zoiets als La dictatura de lo cool heten.’
Het Chileense theater is nogal traditioneel en klassiek. La Re-sentida wordt gezien als een originele en vernieuwende groep. Ook voor ons zijn ze in staat met theatrale middelen vaststaande opinies omver te kegelen en flink te shockeren. In La imaginación del futuro is het niet onmiddellijk duidelijk waar je mee te maken hebt. Gaat het om filmopnamen die worden gemaakt van de staatsgreep tegen Allende? Willen zijn raadgevers hem helpen de staatsgreep te voorkomen? Of zijn ze tegen hem en zijn idealen? In elk geval levert het een enerverende, spannende, speelse, schokkende en vaak ontroerende voorstelling op over een botsing van verschillende generaties in een land dat ver weg ligt, maar ons ook zeer na is.
La imaginación del futuro van La Re-sentida is te zien op het Holland Festival op 6 en 7 juni in de Stadsschouwburg
Beeld: La imaginación del futuro (La Re-sentida)
Holland Festival 2015
Het Holland Festival in Amsterdam, dit jaar voor het eerst onder artistieke leiding van Ruth Mackenzie, presenteert van 30 mei tot en met 23 juni traditie en experiment uit de internationale podiumkunsten. In deze special aandacht voor een aantal hoogtepunten, met onder meer William Shakespeare en Samuel Beckett, politiek theater uit Chili en een opera met een zangeres zonder ziel