Als heilige vereerd, en toch gemarginaliseerd

International Film Festival Rotterdam groeide de laatste jaren steeds verder uit tot een internationaal cultuurfestival voorbij het witte doek. Samen met lokale musea en cultuurorganisaties biedt iffr een platform aan nieuwe makers. Dit levert interessante perspectieven en vondsten op. Een daarvan is de installatie Sacred Beings die op 26 januari in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam wordt geopend.

Sacred Beings beoogt ‘een poging te ondernemen hedendaagse queer cultuur te recontextualiseren door de notie van genderfluïditeit en spiritualiteit(en) buiten het westerse perspectief te (her)onderzoeken’.

Het Nieuwe Instituut poogt al enkele jaren vanuit een queer-perspectief naar de eigen collectie te kijken. Dat deed het in 2016 voor het eerst met het programma Through Queer Eyes. Aan de hand van lezingen, essays en performances, gebaseerd op de eigen collectie, belichtte dit de rol en betekenis van gender en geaardheid in de Nederlandse (en internationale) architectuur. Het leverde een nieuwe kijk op de stad Rotterdam en op het gebruik van de publieke ruimte op – van parken tot wc’s en clandestiene darkrooms.

Toch was de focus van Through Queer Eyes nog zeer eurocentrisch, mannelijk, homoseksueel en wit. Met Sacred Beings zet Het Nieuwe Instituut een volgende stap: de installatie belicht de precaire positie van transgender en genderfluïde personen in verschillende Aziatische landen. Ze laat de gestigmatiseerde, gemarginaliseerde en vaak illegale positie van deze individuen en groepen zien, en ook hoe deze onderdrukking veelal een gevolg is van de koloniale geschiedenis én van religie – in eerste instantie van de patriarchale westerse variant van het christendom, tegenwoordig steeds vaker van de conservatieve, uit de Arabische Golf geëxporteerde wahabistische versie van de islam.

Velen in de regio mogen de huidige ‘queer cultuur’ als westers importproduct zien dat niet strookt met de Aziatische waarden of religieuze gebruiken, maar genderdiversiteit en -expressie maakten eeuwenlang deel uit van religieuze rituelen en gebruiken. Transgender en intersekse personen werden vaak als heilig beschouwd (vandaar de keuze voor sacred beings) omdat ze zowel het mannelijke als vrouwelijke in zich verenigden en daarmee dichter bij de goden of bij God zouden staan. Voorbeelden hiervan zijn de bissu-priesters in de Bugis-cultuur van Zuid-Sulawesi, de hijra in landen als India, Pakistan en Bangladesh en de nat kadaw in Myanmar.

De meeste van die rituelen en gebruiken werden echter verboden door de koloniale mogendheden of kwamen door hun aanwezigheid indirect onder druk te staan in de weinige landen die wel enige onafhankelijkheid wisten te behouden, zoals Thailand. Zo legt de in Bangkok geboren curator Darunee Terdtoontaveedej (29) uit dat Thailand weliswaar nooit gekoloniseerd is geweest, maar daarvoor evengoed een prijs heeft betaald. ‘Om ons voor kolonisatie te behoeden, hebben we veel westerse normen overgenomen. Vroeger waren namen genderneutraal. In de arbeidersklasse waren mannen en vrouwen volledig gelijk. Alleen in de hoogste klasse bestond er wat onderscheid. De verschillende genderposities kwamen er pas later, vanuit de gedachte: we zijn net zo beschaafd als jullie en dus verdienen we het niet te worden gekoloniseerd.’

Het leidde tot opmerkelijke tegenstrijdigheden. Enerzijds beschouwen velen Thailand als een genderwalhalla, waar genderfluïditeit vanzelfsprekend lijkt. Maar schijn bedriegt. In de media worden transgenders vaak geseksualiseerd en gekarikaturiseerd als clown. Ook hanteert het land binaire schooluniformregels die behoren tot de strengste ter wereld en ook door de universiteiten worden gehanteerd. Op staatsscholen geldt voor meisjes een bob als enig toegestane kapsel, op katholieke scholen twee vlechtjes. Jongens moeten een militaristisch opgeschoren kapsel dragen. Sacred Beings toont het werk van de Thaise fotojournalist Watsamon Tri-yasakda die transvrouwen en non-binaire personen portretteert in de leeftijd van vijftien tot achttien jaar die in stilte spelen met het schooluniform en via subtiel verzet een herinterpretatie geven van hun eigen identiteit.

De installatie vertoont qua inhoud en opzet enige overeenkomsten met de veel grotere overzichtsexpositie What a Genderful World in het Tropenmuseum (tot eind augustus). Laatstgenoemde expositie laat vooral zien welke genderuitingen er allemaal (hebben) bestaan, maar durft niet de vinger op de zere plek te leggen. Zo komen de massale onderdrukking en uitsluiting van die rijke schakering aan genderoriëntaties en -uitingen er niet aan bod, evenmin als de grote rol daarin van westerse landen en normen. Sacred Beings, dat in schaal en opzet vele malen kleiner is, doet dit wel en is daarmee een welkome toevoeging.

Curator Terdtoontaveedej is een Thai van Chinese origine met wortels in verschillende Chinese minderheidsgroepen, zowel aan moeders- als aan vaderszijde. Na een katholieke jeugd en een kostschool in Australië wachtte een studie architectuur aan de St. Martins in Londen. Daar ontdekte Terdtoontaveedej niet zozeer geïnteresseerd te zijn in ‘het bouwen van gebouwen’ maar in het ‘bouwen van ruimtes’. Dus volgde een baan als assistent van de curator van de Trienal de Arquitectura de Lisboa in Portugal.

Nadat het visum voor Portugal niet werd verlengd, wat veel niet-westerse personen overkomt, ging Terdtoontaveedej terug naar geboorteland Thailand. Na een baan te hebben gehad als textieldesigner bewoog Terdtoontaveedej zich als een rusteloze millennial door de creatieve industrie, met werk als vormgever bij een krant en als graphic designer bij een uitgever. ‘Dat was het moment dat ik begon te schrijven, voor een architectuur- en designuitgever waarvoor ik ook al ontwierp’, vertelt Terdtoontaveedej tijdens een telefonisch interview. ‘Ik raakte verveeld. Dus besloot ik een master in contextual design in Eindhoven te volgen. Daar realiseerde ik me dat ik niet wil ontwerpen, maar wil onderzoeken hoe design tot stand komt en hoe het communiceert. Zo kwam ik terug bij cureren.’

Toen Terdtoontaveedej de open call voor een thematisch programma van iffr tegenkwam, zag die een kans en stuurde een voorstel in. Het zijn deze en andere verworven competenties en disciplines die Terdtoontaveedej in de installatie Sacred Beings tentoonstelt.

‘Hen’ en ‘die’: ik verkies bij dit schrijven deze vrij onbekende gendervrije persoonlijk voornaamwoorden te hanteren. Naar eigen zeggen is Terdtoontaveedej namelijk ‘born as female’. ‘Maar ik definieer mij niet als zodanig, hoewel non-binair de lading ook niet dekt. In het Thais bestaat er geen woord voor hij of zij. Toen ik Engels leerde, begon ik mijzelf “zij” te noemen omdat het grammaticaal correct leek. Toen ik vervolgens Frans kreeg, ontdekte ik dat la chaise (de stoel) en la table (de tafel) vrouwelijk zijn, maar le bâtiment (het gebouw) mannelijk. Het voelde zo vreemd. Waarop baseren we dit en hoe weten we dit eigenlijk? Het is allemaal cultuur. En niet mijn taal. Wij (als genderqueer personen – ms) zijn daar geen actief onderdeel van. Ik wilde alternatieven laten zien uit Zuidoost-Azië, Zuid-Azië, de Pacifische eilanden. Ik richt me op Azië omdat ik dat het beste ken en beweeg me vanuit die regio. In veel van de landen is genderfluïditeit en genderneutraliteit een norm en in sommige gevallen wordt het zelfs geëerd en gevierd. Het is heilig. Door alle genders te belichamen kom je dichter bij God.’

De installatie opent met Indonesia (1998-2018), een uitgebreide collectie foto’s van Sharyn Davies, assistent-hoogleraar aan de School of Social Sciences van de Auckland University of Technology in Nieuw-Zeeland, die in Indonesië twintig jaar lang onderzoek deed naar gender en seksualiteit. De collectie toont non-binaire personen op Sulawesi – de Calalai, Calabai en de Bissu – die vaak een speciale rol vervullen bij culturele en religieuze ceremonies. ‘De Bugis kennen vijf gendervormen’, legt Terdtoontaveedej uit. ‘De masculiene man. De feminiene man. De masculiene vrouw. De feminiene vrouw. En de in-between, die zowel als transgender en als intersekse persoon kan worden beschouwd.’

Indonesië werd eeuwenlang gekoloniseerd door Nederland, dat zijn uitgesproken christelijke patriarchale manier van leven aan zijn wingewest oplegde. Hierdoor raakte het contact met de eigen geschiedenis en cultuur verloren. Terdtoontaveedej: ‘“We zijn Aziatisch. We zijn hier niet klaar voor”, zeggen politieke leiders in Indonesië nog altijd over lhbtiq-personen. Het is selectief geheugenverlies.’

Toen in 2018 op Sulawesi een grote aardbeving plaatsvond, spraken veel islamitische religieuze leiders over de toorn van God en een gepaste straf voor de ketterse gewoonten en gebruiken van de Bugis-groep. Maar er zijn ook positieve ontwikkelingen. Terdtoontaveedej ontwaart een grotere zichtbaarheid en een groeiend zelfbewustzijn in de regio. De verschillende werken die Sacred Beings laat zien, zijn ook voorbeelden van deze ontwikkeling. Daarbij doen grenzen er steeds minder toe, tussen landen noch tussen genders.

Zo is op de installatie de experimentele film The Sculpture of Place and Time te zien van de Japanse Tatsuhito Utagawa, geboren in Hokkaido. De film toont de gewaarwording van ruimte en tijd door Prumsodun Ok, een Cambodiaans-Amerikaanse danser woonachtig in Phnom Penh. De film laat de danser zien voor een spiegel, dynamisch en gracieus bewegend. De camera beweegt echter niet mee. Het vaste frame geeft de bewegingswereld en waarnemingen van de danser weer, ook wanneer die uit het frame beweegt en daaraan voorbij gaat. Een gebed zet in en dan barst een storm los. De film stelt vragen over plaats en tijd en de rol van film en cinema in de werkelijkheid van de ander.

Qua politieke ontwikkelingen staat de regio ook niet stil. Zo heeft Taiwan het huwelijk opengesteld voor personen van hetzelfde geslacht, al stemde een meerderheid van de bevolking daartegen. Maar er is nog een lange weg te gaan om het ‘heilige’ in ere te herstellen.

In Thailand, waar het boeddhisme de dominerende godsdienst is en er op papier geen onderscheid naar gender wordt gemaakt, worstelt Terdtoontaveedej desondanks met stigmatisering. In veel lesbische relaties bestaat een duidelijke binaire rolverdeling, met een masculiene tomboy en een feminiene vrouw. ‘Als ik in Thailand ben, nemen mensen automatisch aan dat ik een tom ben. Daar rust een stigma op en de taal die voor mensen als ik wordt gebruikt, is kwetsend.’

Over deze rolverdelingen en dan met name de verwachtingen die aan vrouwen worden gesteld, gaat ook de video-installatie I Am Not Your Mother van de Thaise Sarnt Utamachote, woonachtig in Berlijn. In deze meervoudige scherminstallatie wordt het publiek als het ware opgezogen, en wordt het ongewild onderdeel van het narratief. Te zien is hoe een groep vrouwen door ‘het kind’ (het aanwezige publiek of de toeschouwers zelf) in hun activiteiten wordt gestoord en derhalve uit plichtsbesef, maar met zichtbare onwil het publiek begint te verzorgen, voeden en entertainen.

Het werk bekritiseert niet alleen de rol van de vrouw, maar vertelt ook een groter sociologisch-politiek verhaal. Volgens Sarnt Utamachote illustreert het werk ‘de relatie tussen de “andersgemaakte” cultuur en de westerse, koloniale blik’.

Terwijl de videocamera’s lopen, gaat het kind – het publiek – steeds meer eisen, waarop de vrouwen hem entertainen, terwijl ze hem tegelijkertijd afwijzen en minachten. Daarmee symboliseren ze ‘de historische exploitatie van de oorspronkelijk culturen’, aldus Utamachote, ‘die worden toegeëigend en gestolen’.

Het is een tegen-narratief van het verhaal van de grote expeditie van Christoffel Columbus, licht Terdtoontaveedej toe. ‘Het publiek is een verloren kind dat een groep vrouwen en cis-gender vrouwen ontmoet. In eerste instantie doen ze instinctief wat er van hen wordt verwacht, maar zijn ze terughoudend. Uiteindelijk verwerpen ze het publiek.’

Het moet ergens een paradox zijn een installatie te cureren die zo tegen westerse exploitatie en exotisme ingaat terwijl je evengoed onderdeel bent van een westers instituut dat niet alleen die geschiedenis presenteert, maar ook queer-perspectieven en kleur incorporeert in een poging aan diversiteit en inclusie te doen.

Terdtoontaveedej is zich terdege van deze zichtbare tegenstelling bewust. Een korte aarzeling, een zucht. ‘Je moet begrijpen dat architectuur en design erg exclusieve velden zijn’, zegt de curator dan. ‘Tijdens mijn hele studie in Nederland heb ik nooit een niet-witte Nederlander als docent of professor gezien. Overigens ook nauwelijks niet-witte studenten. Iedereen met een kleur kwam uit het buitenland en was een expat. Het zegt veel over de staat van het onderwijs.’

Dan met duidelijke overtuiging: ‘Als je nergens mee instemt, begin je ook geen gesprek. Dan gebeurt er niets. Ook al heb ik m’n reserves, het betekent niet dat ik direct “nee” zeg en me direct afsluit. Het is interessanter om de kans te grijpen, om een ruimte te creëren en te claimen. Het is noodzakelijk om binnen te komen. Zo kunnen we elkaar aan beide kanten helpen.

Ik ben jong, ik sta aan het begin van deze carrière en wil al lang iets in Rotterdam maken – waar ik woon, maar nog nooit iets gecureerd heb. Het is een kans meer diversiteit te scheppen en verschillende zienswijzen met elkaar te laten contrasteren. Op die manier creëer je een win-win-situatie. Maar dat betekent niet dat ik overal achtersta. Het is belangrijk vanuit dat bewustzijn ruimte in te nemen. Zo sluiten we ons niet af. Zo komen we binnen. En zien we wat de reacties zijn. Dat is de productiefste weg. Voor mij is het al een eer om te worden geïncludeerd en daarmee ruimte te creëren voor “alternatieve” content.’