Recent had de Volkskrant portretjes van jongeren met ‘een lager IQ’. Ze hadden gedroomd van beter kunnen leren, van een hogere opleiding en een hoger beroep, maar vroeger of later gemerkt dat dat er niet in zat. Ze waren openhartig, realistisch, hielden geen Facebook-schijn op (al vermeldt Niels de beperking niet op zijn Tinder-profiel) en je kreeg de indruk dat tevredenheid overheerste over hun leven met eenvoudig werk, vrienden, soms een partner. Gelukkig maar. En dromen niet de meeste mensen, ongeacht IQ, van levens, of delen daarvan, anders dan die ze leiden? Het was ontroerend en gerechtigheid: de schijnwerpers zijn meestal voor anderen.
En nu komt Spiegeldromen, documentaire van Marjoleine Boonstra, over kinderen in het praktijkonderwijs, voor wie het vmbo te moeilijk is. Ik werd nog dieper geraakt. Mimiek, motoriek, hun eigen stem, hun eigen niet-geredigeerde zinnen – dat is de kracht van televisie, boven geschreven woord en foto uitstijgend. Geregeld zie je hun gezichten in close-up, terwijl ze luisteren, denken, praten. De titel heeft letterlijke betekenis: ze praten over dromen (en hindernissen) terwijl ze in een spiegel kijken die tegelijk lens is. ‘Kunt u mij zien?’ vraagt Mylène aan Boonstra, die zij kennelijk niet kan zien maar wel horen.
Het levert grote directheid en intimiteit op. Wat confronterend is, is hun diepe, pijnlijke bewustzijn van ‘anders zijn’ en van het niet mee kunnen in de onderwijswedloop en maatschappij. Juvan verzet zich daartegen: ‘Ik ben gewoon lasser, werk meer met mijn handen dan met mijn hersens; ik vind zelf dat ik slim ben en daar gaat het om.’ Dat hij een stageplek heeft dankt hij aan de praktijkschool, aan zijn gedreven docenten, aan de stagecoördinator die werkgevers moet overtuigen van het belang deze kinderen een kans te geven; en aan de werkgever die hem een fijne jongen vindt die een kans verdient: ‘Zie ik zijn smile, dan geniet ik ook.’ Die smile is van dezelfde Juvan die in het begin van de film zegt: ‘Ik ben een man die alles laat komen, op mijn rugtas. En als ik er zat van ben kan ik huilen en dan gooi ik die tas gewoon weg. En dan groeit het opnieuw.’ Maar hij komt er. Zoals Franco zegt: ‘Het leven is zwaar, maar ik hou wel van het leven.’
De tragiek is dat de meeste van deze jongeren niet alleen moeilijk leren, maar door ‘thuis’ ook een berg andere sores en verantwoordelijkheid meetorsen. Zoals Mylène, die de zorg draagt voor haar vader en zusje, die haar moeder niet meer ziet en die je in je hart sluit. En ‘natuurlijk’ veel hardhandige of afwezige vaders. Bijna dertigduizend kinderen zitten op de 175 praktijkscholen, waarvan Boonstra er drie bezocht. Die leerlingen zullen niet allemaal zo markant zijn of hun verhaal kunnen doen als het dozijn dat de regisseur koos. En misschien ligt het succespercentage lager dan hier. Maar dat reus Jacco, een leven lang gepest, gelukkig is op de tractor die hij bij een boer als stagiair berijdt, en dat Danique van een bang vogeltje een geweldige caissière is geworden, dat is ronduit geweldig. Hulde aan hun docenten en de filmer.
Marjoleine Boonstra, Spiegeldromen, HUMAN 2Doc, maandag 12 februari, NPO2, 20.25 uur