Weinigen spelen koelbloediger met de factor tijd dan Angela Merkel. Afgelopen najaar verraste de Duitse bondskanselier met de aankondiging dat ze na de Duitse verkiezingen van 2021 niet zal terugkeren. Zestien jaar is genoeg. Maar na zo’n periode vertrekken is niet eenvoudig. Helmut Kohl trok na zestien jaar een spoor van vernieling. Konrad Adenauer ging na veertien jaar met ruzie, roddel en achterklap. Maar deze beide Rijnlanders lieten wel monumentale Europese erfenissen na. Hun Europese glorie weerspiegelde ook hun machismo.
Merkel wil het anders. Zij wil op een soepele manier een nieuwe generatie in het zadel krijgen. Dit gaat volgens de Merkel-benadering: met kleine stappen als grote niet hoeven, vanuit de overtuiging dat de tijd zal logenstraffen waar niet de tijd voor genomen is. Vandaar die drie jaar, waarin ook Merkels Europese erfenis zal uitkristalliseren.
Twee kernelementen in die erfenis zijn al bekend, en ze liggen in elkaars verlengde. Eén: de bestendiging van de Frans-Duitse verzoening. Twee: de stabilisering van de muntunie, zodat dit ultieme project van Frans-Duitse verzoening het fundament kan zijn onder de EU van vandaag en morgen. Daarvoor heeft Duitsland, ook volgens Merkel, een speciale verantwoordelijkheid. Het meest bondig vatte ze dit samen in de eerste crisisdagen, in het voorjaar van 2010, in het Duitse parlement: ‘Als de euro mislukt, mislukt Europa.’
Deze uitspraak is cruciaal geweest. Hij dwong Merkel om haar visie op de Europese integratie verder uit te werken. Daar was haast bij. Maar midden in het hectische crisisjaar 2010 nam Merkel vervolgens ruim een half jaar de tijd. Heel Europa, en op een gegeven moment de halve wereld, trappelde van ongeduld. Hoe dacht Merkel over Europa?
Merkel koos vervolgens haar speech voor het Europacollege in Brugge, op 2 november 2010, om haar Europese ideeën uit de doeken te doen. Een historische plek, waar ze in de voetsporen trad van die andere ijzeren dame, die er in 1988 een beruchte Europa-speech had gehouden, maar zich daar tegelijkertijd ook van distantieerde. De speech van Merkel is nog steeds actueel en geeft een inkijkje in hoe haar Europese erfenis eruit zal zien. De speech bevat drie hoofdboodschappen.
Eén: ‘Harmonie is geen doel op zichzelf in Europa.’ Merkel is niet voor one size fits all in de EU, maar wel voor ruimte, voor nationale democratieën en Europese instituties: het gunnen van tijd voor ontwikkeling. Daar hoort geen einddoel bij, maar een ‘cultuur van stabiliteit’, die wortelt in wederzijds vertrouwen tussen lidstaten en instituties. Regels en het naleven daarvan zijn daarbij onmisbaar. Bovendien moet die stabiliteit ook tastbaar zijn in het alledaagse leven, want wederzijds vertrouwen is uiteindelijk iets tussen mensen.
Merkels tweede boodschap vloeide hieruit voort. Zelf formuleerde ze het zo: ‘Wanneer het leven bepaald wordt door marktexcessen zullen we geen rechtvaardig sociaal model hebben en de economie ruïneren (…) dat is waarom de sociale markteconomie verankerd is in het verdrag.’ Hiermee maak je in Londen, Den Haag en Scandinavië geen vrienden, te meer omdat ze het had over een nieuw verdrag. Maar in combinatie met de eerste boodschap is dit wel dé opgave die aangevat moet worden, wil de Europese integratie geloofwaardig zijn en blijven: de EU moet veranderen om te kunnen blijven beschermen.
Het waarom hiervan vervatte Merkel in een derde boodschap, die ze zorgvuldig opbouwde. Eerst zei ze: ‘Ik heb soms het gevoel dat het Europees Parlement en de Europese Commissie zichzelf zien als de ware kampioenen van de integratie, zij afficheren zich soms als de tegenstanders van de lidstaten.’ Dit vindt Merkel onzinnig, want ‘de lidstaten zijn constitutieve elementen van de EU, niet haar tegenstanders’. Ze vindt het daarom ook dom om nationale reflexen te bestempelen als verwerpelijk. Juist de moeilijke discussies en complexe problemen die zij oproepen zijn essentieel; essentieel voor een democratie.
Merkel voegde daar een persoonlijke noot aan toe: ‘Een groot gedeelte van mijn leven was ik verstoken van deze ervaring, en ik kan niet inzien welke reden er zou zijn om terug te keren naar die schijnbaar simpele manier van doen.’ Merkels strijd is hoogst urgent en verdient alle steun. Als handreiking heeft ze het tijdschema alvast gegeven. Dat is moedig en kwetsbaar.