Berlijn – Niemand van de organisatie was de twee kleine geschilderde figuren opgevallen; geen van de kunstenaars zag er iets verkeerds in. Maar nu hebben ze de eerbiedwaardige Documenta in Kassel in ‘de grootste crisis’ van zijn bijna zeventigjarige geschiedenis gestort, zoals het Duitse weekblad Der Spiegel het formuleert.

Een paar dagen na de opening vonden bezoekers de twee figuren op People’s Justice (2002) van het Indonesische collectief Taring padi. Op een ervan is een soldaat met varkensgezicht en Mossad op zijn helm afgebeeld; de ander heeft een boosaardig clownsgezicht en de lokken van orthodoxe joden. Op de enorme schildering zijn ze deel van een massa van karikaturale figuren, die als een kritiek op het dictatoriale regime in Indonesië in 2002 zijn bedoeld.

Volgens vele Duitse organisaties bevestigen ze het probleem waar ze al maanden op wijzen. Het Indonesische collectief Ruangrupa, de samensteller van deze vijftiende Documenta, heeft kunstenaars uit het ‘globale Zuiden’ uitgenodigd om hun visie op de wereld te laten zien. Volgens hun critici zou Ruangrupa er te weinig aan doen om ‘antisemitische beeldtaal’ buiten de deur te houden.

Op de Documenta is daarmee een veel fundamenteler conflict in de Duitse cultuurwereld aan de oppervlakte gekomen. De kunstwereld wilde er haar ‘openheid’ voor de wereld mee aantonen, schrijft het weekblad Die Zeit, maar nu blijkt dat uitgerekend dit ‘globale Zuiden’ visies meebrengt die hard botsen met de belangrijkste pijler van die hedendaagse Duitse openheid: de historische verantwoordelijkheid voor de holocaust.

Bondspresident Frank-Walter Steinmeier sneed het probleem bij de opening al aan. Het betreffende beeld was toen nog niet te zien, maar Steinmeier liet geen misverstand over de Duitse positie bestaan: kunstvrijheid is van belang, kritiek op Israël is geoorloofd, maar de grens wordt overschreden als ‘kritiek omslaat in het betwijfelen van het bestaansrecht van de staat Israël’.

De Indonesische curatoren hebben zich inmiddels verontschuldigd. Ze waren zich er niet van bewust dat ‘deze beeldtaal aansluit bij de vreselijkste episode van de Duitse geschiedenis’, schrijven ze. In de Duitse media heeft de discussie zich verbreed naar de omgang met de holocaust in de multiculturele samenleving. Het schandaal laat volgens Die Welt zien dat ook in eigen land de herdenkingscultuur onder vuur ligt. Niet alleen bepaalde etnische minderheden maar ook Duitse postkoloniale activisten zouden de centrale positie van de holocaust willen relativeren.