‘Ik herinner het me nog heel goed, die reis. Ik was zeventien en ik vloog vanaf Schiphol naar Moskou. Daar gingen we een nachtje slapen en toen met de trein naar Novorossiejsk, in het zuiden. Ik herinner me het Koersk-station, met heel veel dronken mensen, en toch dacht ik niet: ik wil terug.’
Hoe je verliefd wordt. Een jaar op uitwisseling naar Rusland, nog voor ze ging studeren, vlak na de val van de Sovjet-Unie. Een jaar waarin ze niet alleen haar teen dreigde te verliezen, maar zelfs, door onkundige artsen, bijna haar hele been. En dan terug naar Nederland en toch de taal en cultuur studeren, voor het eerst alleen naar Oekraïne, zwemmen in de Zwarte Zee. De jaren daarop, inmiddels hoogleraar, jaarlijks naar Moskou, naar de meest dappere en vooruitstrevende academici, zelf studenten begeleiden en enthousiasmeren. Steeds dat verhaal: ‘Nee, maar Moskou is de plek van de leuke hipsterbarretjes en de bierbrouwerijen, er is een ontzettend goede sfeer.’ Ze wist ook wel dat daar tegelijkertijd een steeds hardere dissonant doorheen aan het loeien was.
Het waren twee studenten die haar aanspoorden om politiek uitgesprokener te worden, vertelt hoogleraar Slavische talen en cultuur Ellen Rutten in haar kamer in het P.C. Hoofthuis van de Universiteit van Amsterdam. Ze was altijd al heel actief in internationale academische netwerken, maar de jongens legden haar het vuur aan de schenen. Wat ga jij dan doen aan al die politieke gevangenen in Rusland? Het was rond 2016, in de nasleep van de Krim-annexatie, en zij dacht ook: dit gaat de verkeerde kant op. Met de studenten en twee collega’s maakte ze een boek, Poetins rechtbank, haar eerste grote politiek gemotiveerde project. Het tweede kwam in 2021, toen ze met internationale collega’s in een open brief stelde dat er een nieuwe Oost-Europese universiteit moest komen voor wetenschappers en studenten in gevaar. De brief werd ondertekend door Masha Gessen en Judith Butler.
Het wrange: juist de internationale samenwerking waaruit zulke ambitieuze projecten kunnen ontstaan, staat door de oorlog onder druk. Wetenschappers uit de betrokken landen lopen direct gevaar en Europese universiteiten hebben de banden met Rusland verbroken. Moskouse collega’s die Rutten graag bezocht kregen huisarrest opgelegd. Het kan moeilijk zijn om Oekraïners, Russen en Belarussen aan één tafel te krijgen. Een Oekraïens stuurgroeplid van de universiteit kon niet meer meewerken: hij moest zijn ouders in veiligheid brengen en zijn dochter ging het leger in. En dan is er nog het probleem van de weinig wendbare universiteit: al maanden probeert Rutten met vier hoogleraren één Russische wetenschapper naar de UvA te krijgen. Het lijkt bijna gelukt, maar het werkt zo niet. ‘Ik ken studenten die nu het gevaar lopen gearresteerd te worden, terwijl wij praten.’
Keerpunt Oekraïne
Sinds der eerste Russische kruisraketten op 24 februari 2022 neerdaalden op Kiev wordt de aanval op Oekraïne een historisch keerpunt genoemd. Maar wat er dan veranderd is? Aan de hand van tien grote en kleine hoofdrolspelers (plus één Risk spelende ex-generaal) maakt De Groene Amsterdammer voor het eerste de balans op.
Ze kon lang niet stilzitten. Vier maanden oorlog en Rutten heeft met een groep vrijwilligers een mentorprogramma opgezet waarin wetenschappers uit Rusland en Oekraïne worden gematcht met mentors uit het Westen, die ze kunnen helpen beurzen aan te vragen. Er zitten nu 450 mensen in. Met een team van onderzoekers, journalisten en hackers ondersteunt ze Oost-Europese burgerinitiatieven. Voor haar studenten heeft ze met de UvA psychologische hulp gezocht. De zorgen om haar eigen vrienden en collega’s, studenten met familie in schuilkelders, sijpelden haar weekenden en avonden in. Zei Poetin op televisie dat intellectuelen insecten waren, dan zat Rutten ’s avonds op de bank mensen aan elkaar te koppelen. Tot ze ook niet meer wist waar ze heen moest met haar frustratie, machteloosheid en verbijstering. Nu bouwt ze rust in om verdrietig te zijn.
De Oost-Europese universiteit-in-wording is nieuw en dus wendbaar. Het is een manier om wetenschappers uit risicolanden direct een veilige plek te bieden – meer dan vijftig procent van de plekken is voor hen bestemd. Er wordt gewerkt aan huisvesting in Letland en er zijn zes masteropleidingen ontworpen, allemaal geënt op het idee dat Europa in crisis is en nog jaren zal blijven. De klimaatcrisis, de gezondheidscrisis, de technologische crisis, geopolitieke spanningen. Andere universiteiten besteden daar ook aandacht aan, maar deze heeft dat vanaf dag één ingebouwd.
Zo komt er een master New Military Studies, waaraan ze nu samenwerkt met oud-Commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp. Ze mailde hem: volgens mij kunnen onze typen kennis goed samengaan. Tot haar blijde verrassing was hij meteen enthousiast. Er komt ook een wetenschapper bij die zich vanuit genderstudies gespecialiseerd heeft in het militaire. Kennis grijpt in elkaar, versterkt elkaar, een goede diplomaat kent ook de literatuur van een land.
De projecten waarbij Rutten nu betrokken is komen voort uit een internationaal academisch netwerk van mensen die steeds maar doorgaan, ook als ze weten dat ze gekkenwerk verrichten. Rutten weet van eerdere wetenschappelijke samenwerking wat voor de denkkracht kan vrijkomen als je verschillende vormen van kennis samenbrengt. Ondanks de zwaarte gaan de oprichters na elke bijeenkomst vrolijk uiteen. ‘Omdat je samen iets nieuws bouwt, nog zonder kaders. Van alle kanten komen ideeën waar ik nooit op zou komen. Dat is magisch.’