Biënnale in oorlogstijd

Elke avond schalde deze week het geluid van een luchtalarm over de kades van Venetië. Op een steenworp afstand van de Giardini, de tuinen van de stad die om het jaar als hart dienen van de belangrijkste hedendaagse kunsttentoonstelling ter wereld, nam de gevierde Oekraïense kunstenaar Zhanna Kadirova haar intrek in een kleine galerie. Naast de deur hing ze de Oekraïense vlag, binnen bouwde ze aan een even simpele als sprekende installatie: op een lange tafel met een wit tafelkleed ligt een tiental stenen precies in de vorm van broden, waarvan de helft ook daadwerkelijk gesneden is als dunne boterhammen.

Achter in de ruimte is op een video te zien hoe Kadirova haar studio in Kiev moest verlaten en in een afgelegen streek in het westen van het land haar intrek nam in een verlaten hut. De gladde, ovale stenen in de rivier die daar stroomt deden haar denken aan palianytsia, een typisch Oekraïens brood dat sinds de Russische invasie in het land een nieuwe betekenis toegedicht kreeg. Palianytsia is een woord dat de Russische bezetters niet correct kunnen uitspreken, een sjibbolet dat, aldus de kunstenaar, ‘vrienden van vijanden onderscheidt’. De boterhammen zijn te koop, opbrengsten gaan naar noodhulp voor het Oekraïense volk.

In de video gaat boven het stille, stenen landschap bij de rivier het luchtalarm af en hetzelfde geluid klonk tijdens de openingsdagen van de 59ste editie van Biënnale van Venetië drie keer op een avond. Het is een biënnale in oorlogstijd. Niet dat het gedurende voorgaande edities géén oorlogstijd was – in het 127-jarig bestaan zal er geen editie geweest zijn zonder oorlog. Onder de landen die dit jaar met een nationaal paviljoen in Venetië vertegenwoordigd zijn, is onder meer Syrië, maar het luchtalarm klonk voor Oekraïne en daar bleef het niet bij. Op een grasveld midden in de Giardini, waar ook het Nederlandse Rietveldpaviljoen staat, verwijst een hoge stapel zandzakken naar de manier waarop de Oekraïners in eigen land hun erfgoed proberen te beschermen. Van lidmaatschap van de EU mag dan geen sprake zijn, in het historische hart van deze kunsttentoonstelling, een door en door Europese constellatie, hoort Oekraïne erbij. Het Russische paviljoen bleef dit jaar gesloten. Na een eenmansactie van de Russische kunstenaar Vadim Zacharov, die eerder in het paviljoen exposeerde en nu protesteerde tegen zijn eigen land, patrouilleert de carabinieri voor de ingang.

Wat de aandacht voor deze oorlog op dit kunstplatform betekent, is de vraag. Er zal door bezoekers vermoedelijk geen glas Aperol Spritz minder om gedronken zijn. En toch is de zichtbaarheid van groot belang: een internationale elite, van kunstenaars tot private bankers en alles daartussenin, zal met de kunst iets van de betekenis van oorlog mee naar huis nemen. Dat weet ook president Volodimir Zelenski, die de gelegenheid aangreep voor een speech. Op de avond van 21 april opende hij via een videoverbinding een expositie verderop in de stad. Recht tegenover het Nederlandse paviljoen, dat dit jaar het Rietveldpaviljoen uitleende aan Estland en zelf in een kerk in het noorden van de stad verblijft, richtte het Pinchuk Art Centre uit Kiev in een middeleeuwse scuola een hoogst urgente tentoonstelling in. This is Ukraine: Defending Freedom brengt werk van Oekraïense kunstenaars samen met dat van een aantal hotshots, onder wie Damien Hirst en Marina Abramović, die bezoekers moeten trekken maar zelf een bescheiden positie op de tweede verdieping innemen.

Alles in deze kerk draait om het hier en nu, veel van de kunstenaars en kunstwerken komen rechtstreeks uit oorlogsgebied. Er hangen twee gouaches van Maria Primatsjenko (1909-1997), van wie 25 kunstwerken, die bewaard werden in het Ivankiv Museum bij Kiev, op dag vier van de invasie bij een bombardement in vlammen opgingen. Nikita Kadan breidde zijn installatie uit 2015, met onder meer brokstukken uit de invasie van de Krim in 2014, uit met brokstukken uit Kiev in 2022, ‘proof of war’. Lesia Chomenko portretteerde vrijwillige soldaten, onder wie haar eigen man, ten voeten uit in een reeks monumentale schilderijen. De IT-ingenieur, chemicus, advocaat en kunstenaar die de wapens opnemen, ze weten als geschilderde portretten te raken zoals geen foto kan doen.

‘Er bestaan geen tirannen die niet zullen proberen kunst te stoppen, omdat ze de kracht van kunst zien’, sprak Zelenski op een scherm in de tentoonstellingsruimte. Voor een massaal toegestroomd internationaal kunstpubliek benadrukte hij het belang van kunst, ook in oorlogstijd: ‘Kunst kan de wereld dingen vertellen die op geen andere manier gedeeld kunnen worden.’ En hij sprak over het belang, de betekenis en de moeilijkheid van het strijden voor de vrijheid. ‘Als de volledige democratische wereld is gebouwd op de ideeën van vrijheid, waarom voel je je dan vaak alleen wanneer je de vrijheid verdedigt?’

Het is een vraag waar niemand een antwoord op heeft, zegt Zelenski, omdat het voorbij woorden gaat. Geen platform in de wereld dat uitdrukking kan geven aan de gevoelens van het Oekraïense volk, geen economisch rapport dat het leed kan documenteren. Maar kunst is ‘het antwoord op alle vragen’, aldus Zelenski. ‘Ondersteun deze strijd met jullie kunst. Maar ondersteun het ook met jullie woorden en jullie invloed.’

Elders in de stad ging het luchtalarm af.