Waarom klinkt de muziek van Misha Mengelberg vergeleken met die van sommige van zijn tijdgenoten nog steeds zo fris? Een belangrijke aanwijzing voor dit raadsel is te vinden in het titelgedrag van deze improvisator, bandleider en componist. Mengelberg geeft zijn werken titels als Met welbeleefde groet van de kameel, Zitten en liggen, Vergezel de steen omhoog en Bospaadje Konijnehol. Afijn is de toepasselijke titel voor een prachtige film over Misha. Onlangs verscheen deze film op dvd, en mocht de lezer dit jaar één muziekdocumentaire zien, laat het dan deze zijn.
Regisseur Jellie Dekker maakte eerder voor de nps dansfilms als Single Manoeuvres, een verbijsterende single-shotregistratie van het afscheidsballet dat Ed Wubbe schreef voor Scapino-danseres Charlotte Baines. Afijn is minstens zo meeslepend en nog meer dan dat: het werpt een verhelderend licht op een voor velen ongrijpbare muzikant. Dekker slaagt er zelfs in om door een slimme montage de avant-garde van 1974 nog aardig in beeld te krijgen.
Met treffende, vaak heerlijk onderkoelde citaten wordt Mengelberg neergezet. Louis Andriessen: ‘In dat gebied van de piano moest-ie wezen, omdat daar een muis tussen de snaren zat.’ Wim T. Schippers: ‘Niet een conventionele muziekuitvoering, maar merkwaardig gedrag naar aanleiding van muziek, daar ging het ons om.’ Mengelbergs scherpe geest, meedogenloze timing en unieke blik op de werkelijkheid blijken inspirerend te werken, tot ver buiten het domein van de muziek. Jeugdvriend en sinoloog Rik Schipper: ‘Zijn held was de chronisch inerte Oblomov. Het is een strategie van vrijheid om ’s nachts te leven en overdag te slapen. Zo kun je je door een overvolle stad toch vrij bewegen.’
De Mengelberg van nu is te zien tijdens de wekelijkse contrapuntlessen die hij aan het Sweelinck-conservatorium geeft. Als een vriendelijke wiskundeleraar helpt hij zijn studenten met hun contrapuntsommetjes. Later volgt een louterende ‘kabaalles’, waarin hij als een zenmeester tussen de vrijuit herrie scheppende muzikanten troont.
De enige kritiek die men zou kunnen koesteren is dat hier geen tegengeluiden klinken. Zo zei de Russische pianist Mikhail Alperin ooit in Het Parool: ‘Die Nederlandse avant-garde jazz-jongens maken unieke, slimme muziek. (…) Maar er zit een afstandelijk-cerebrale humor in waar ik erg somber van word.’ Het zou de film nog rijker hebben gemaakt als ook die andere kant van Mengelberg belicht zou zijn.
De Amerikaanse jazzcriticus Kevin Whitehead, auteur van het standaardwerk over de Nederlandse jazz en improvisatiemuziek New Dutch Swing (1998), schreef: ‘Trying to explain [Misha] is easy as nailing a shucked oyster to a wet bar of soap resting on a rabbit.’ Zonder de kijker te overvoeren of tot een sluitende interpretatie te dwingen klaarde Jellie Dekker deze klus. Sinoloog Rik Schipper, ietwat meewarig: ‘Ik bestudeer het taoïsme, maar hij ís het.’
Afijn (ICP 044/Data Images 03), distributie www.toondist.nl
Mengelberg & Uitti, vrijdag 1 december,
Bimhuis, Amsterdam. Alperin & Moscow Art Trio, zaterdag 6 januari, Bimhuis, Amsterdam