Hoe populairder je bent, hoe verder je komt. Dat is het idee van de Like Bike, een tijdelijke fietstaxiservice in Amsterdam-Noord. Likes op Facebook en Instagram dienen als brandstof voor de tandemfietstaxi. Likea lift? Lift by likes! Elke like staat gelijk aan honderd meter vervoer. Wies Brands en Maria Watjer, studenten aan de Breitner Academie, bedachten de Like Bike voor hun kunstproject Brandstof.
Het project is onderdeel van de expositie It Never Rains in Street View, product van de module kunst en omgeving van de docentenopleiding van de Breitner Academie. Studenten worden opgeleid tot docent, maar tegelijkertijd ook tot autonome kunstenaars, die zich in dit geval bezighouden met onder andere social design, community art en relational art. In relational art zijn de publieke ruimte en sociale interactie het ‘materiaal’ van de kunst. Centraal dit jaar staat mediated reality – hoe de digitale wereld onze interactie met onze omgeving beïnvloedt. De moderne mens is inmiddels zo verweven met het internet dat een wereld zonder onmogelijk lijkt. Eten, taxi’s, bankieren, huizen, banen, relaties, belastingaangiftes, medische dossiers – zelfs seks en oorlogsvoering wordt inmiddels online gedaan. Wat betekent dit voor de relatie met onze omgeving, met elkaar? Wat is de scheidslijn tussen online en offline?
Achter het Eye Filmmuseum, op het gras aan het IJ, wordt gepicknickt. De Facebook-likes van student Abe Iping, die gebruikmaakt van de Like Bike, zijn op. De thermosfles koffie komt te voorschijn, de koekjestrommel gaat open. De invloed van sociale media is al snel onderwerp van gesprek. Voor sociale-mediagebruikers zijn likes de brandstof; ze sturen het handelen van mensen en zijn steeds meer een bron van zelfvertrouwen – of de afwezigheid daarvan. Voortdurend wordt gekeken wie de meeste likes heeft. Onderzoek toont aan dat dit leidt tot angst- en eetstoornissen en depressie onder jongeren. De idioterie van deze oppervlakkige zoektocht naar digitale status wordt met de Like Bike ironisch duidelijk doordat het project het like-mechanisme in fysieke afstand zichtbaar maakt.
Hoe ver de digitale drang naar likes de analoge wereld binnendringt werd op donderdag 23 mei nog eens duidelijk, toen in de Verenigde Staten een voortvluchtige (met zeven arrestatiebevelen op zijn naam) beloofde zich bij de politie aan te geven zodra zijn ‘Wanted’-poster 15.000 likes op Facebook zou hebben. De poster heeft inmiddels meer dan 22.000 likes op Facebook, de voortvluchtige heeft zich nog steeds niet aangegeven.
Wat de studenten van relational art vinden? ‘Hier gaat kunst over. Mensen iets laten voelen. Juist omdat we op sociale media zitten hebben mensen hier behoefte aan, want je schermt je van anderen af doordat je geen fysiek contact meer hebt.’ Studies wijzen inderdaad uit dat sociale media onder andere ons empathisch vermogen sterk ondermijnen en ons ongelukkig maken. Zelfs Facebook-onderzoekers geven nu toe dat hun producten psychologische en sociale schade berokkenen.
Het vele online zijn is niet enkel aan jongeren besteed. Bijna iedereen doet eraan mee – en niet zonder consequenties. Shoshana Zuboff, hoogleraar aan Harvard Business School, wijst in haar veelgeprezen The Age of Surveillance Capitalism (2018) op de immense macht van ‘surveillancekapitalisten’ als Google, Facebook en Amazon, die met gebruik van big data en kunstmatige intelligentie ons (toekomstig) gedrag kunnen manipuleren en sturen. De wiskundige Cathy O’Neil benadrukt dat algoritmen en big data ongelijkheid vergroten, de economie destabiliseren en de democratie ondermijnen.
Met hun kunstproject Brandstof laten studenten Wies en Maria hun passagiers en toevallige omstanders stilstaan bij de invloed van sociale media op hun levens en de wereld. Het vergaren van virtuele likes is niet enkel een onschuldig, jolig wedstrijdje van vrienden onderling. Het heeft consequenties voor de manier waarop we met onze omgeving omgaan.
In It Never Rains in Street View reflecteren studenten van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten op de steeds verder gaande integratie van de digitale en analoge wereld. In een reeks kunstprojecten staan ze stil bij de consequenties van deze mediated reality – de digitale lagen van de online wereld die steeds meer vervlochten raken met de fysieke en sociale realiteit van onze omgeving. Ze veranderen onze waarneming en ons gebruik van publieke ruimtes.
Als Google Street View een waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid zou zijn, zou het nooit regenen, waar dan ook ter wereld. Kijk zelf maar eens. Canada, Japan, Oeganda, Brazilië, Ierland, zelfs in Noorwegen regent het niet.
Google Street View riep bij aanvang in 2007 gigantische weerstand op. Maar de vele vragen rond privacy hebben vooral plaatsgemaakt voor zowel vertier als afhankelijkheid. Het wordt gebruikt om bijzondere plaatsen op aarde te kunnen bezoeken zonder je huis te verlaten. Met één klik ben je op de Mount Everest, zwem je langs het Great Barrier Reef, vaar je langs de ijsbergen van Antarctica en beklim je Maya-ruïnes in Mexico. Voor velen is Street View ook een praktische noodzaak bij het navigeren. Linksaf bij de bakker met het rode uithangbord, rechtdoor bij de fontein, rechtsaf na die oude eikenboom in het veld. Voordat je de deur uitstapt kun je de nog nooit betreden omgeving al op je duimpje kennen. Verdwalen behoort tot het verleden.
Linde Ruigrok van der Werven en Jasmijn Pielkenrood zijn er niet over te spreken. De studenten aan de Breitner Academie hebben Google gehackt. Op verschillende plekken in Street View in Amsterdam-Noord hebben ze online graffiti aan het straatbeeld toegevoegd. ‘Waarom moeten mensen alles van tevoren al gezien hebben, voordat ze ergens heengaan? Waarom willen mensen zich niet meer laten verrassen door het onbekende?’ Met hun online street art willen ze dat doen: mensen blijven verrassen. Zo proberen de studenten te laten zien dat de online representatie van de wereld niet de werkelijkheid is – al valt dit steeds meer te betwijfelen nu alle virtuele lagen verweven raken in de dagelijkse ervaring van de publieke ruimte en sociale interacties. Denk aan de Pokémon GO-gekte van twee jaar geleden, bijvoorbeeld.
De digitale graffiti zelf draagt nog een tweede boodschap in zich. ‘Uw aanwezigheid transformeert het aangezicht van de aarde’, staat er op het wegdek van een bedrijventerrein in Noord. ‘UW RECLAME HIER’, staat in knalrode letters op een bedrijfshal in de verte. ‘TECHNOLOGY NEEDS US’, staat verderop op een dak. Op een andere locatie staat over de gehele breedte van een bedrijfshal: ‘Mijn verlangen naar anonimiteit wordt tot nu toe altijd overwonnen door mijn angst ervoor.’ Op het pand van de Kamer van Koophandel aan het IJ staat ‘YOUR AD HERE’ in grote rode letters.
‘Street art verdwijnt steeds meer uit het straatbeeld’, zegt Jasmijn. ‘Zo worden kunst en activisme gecensureerd.’ Een voorbeeld daarvan is de Damesbende van Buiksloot, een groep gepensioneerde dames in Amsterdam-Noord, die eigenhandig orde op zaken stelt en de buurt streng controleert, vertellen de studenten die ook in Amsterdam-Noord wonen. De pensionada’s schuwen er niet voor om zelf allerhande stickers van lantarenpalen af te krabben. Waar vroeger in Nederland en tegenwoordig nog steeds in andere landen, zoals tijdens de Arabische lente in Caïro, straatkunst hét vehikel voor activisme en expressie is, verplaatsen in Nederland veel activisme en discussie letterlijk van de straat naar het internet. Met het hacken van Street View proberen de studenten ook die aspecten van de oude wereld terug te laten komen in de nieuwe.
Hun online beelden zijn binnen een dag al twaalfhonderd keer bekeken. Dergelijke sociale interactie staat bij It Never Rains in Street View centraal. Het gaat de docenten Helmut Dick en Aldo Kroese om het positioneren van de kunst in maatschappelijke context. ‘Belangrijk is dat er een concrete verbinding ontstaat met mensen in Amsterdam-Noord.’
Zo worden hoofdzakelijk projecten van immateriële kunst gecreëerd. ‘Veel moeite van de studenten wordt onzichtbaar in de fysieke ruimte. Er stroomt zoveel energie de technologie, het internet in’, vertelt Dick. Sociale interactie als materiaal van de kunst beschouwen is onder meer terug te voeren op de Duitse kunstenaar Joseph Beuys (1921-1986). De ‘sociale sculptuur’ die de samenleving is, zoals Beuys het benoemde, laat zich middels kunst kneden als een homp klei. Iedereen is zo een kunstenaar. De toeschouwer, participant, wordt namelijk op verschillende manieren aangespoord om actie te ondernemen – ofwel door handelingen, ofwel door bewustwording. De kunst zit niet in het project zelf, maar in de publieke ruimte en de sociale interactie die ter plekke ontstaat. De samenleving als kunstwerk, als de sociale sculptuur.
‘Lifestagram’ manifesteert op vrijdag 12 april in Amsterdam-Noord. Een Insta-legertje van achttien mensen trekt strak marcherend langs groepen toeristen. Ze dragen levensgrote borden met Instagram-posts van ‘Amsterdam-Noorderlingen’. Door een luidspreker worden de bijbehorende onderschriften en hashtags op robotachtige toon voorgelezen. ‘“Say what?! We bought a house!!! The beginning of a new chapter with my sunshine!” #amsterdamnoord #noordgestoord #noorderlingen.’ Ik zie foto’s van voeten, honden, ‘Noord is beter dan Parijs’. Met smartphones in de hand staan toeristen in rijen naast elkaar om foto’s en video’s te maken, zichtbaar verward of dit nou een promotie vóór of protest tégen Instagram is.
Op de pont ontstaan gesprekken over privacy, het online jezelf branden, cureren en censureren, tegenover dat offline niet in dezelfde mate en op dezelfde wijze kunnen. Over hoe Instagram steeds invloedrijker wordt, en we dus steeds meer geleid worden door hun verdienmodel en algoritmen. Zuboffs surveillancekapitalisme komt ter sprake.
‘“We are bringing Instagram into the real world in an analogue way.” #Instareal.’ De studenten Angel Lohr, Mara Nadort en Shelley Verhoef hopen de ‘eigenaren’ van de posts tegen te komen. ‘Hoe zou jij reageren als jouw Instagram-post opeens levensgroot op straat marcheert?’ Het gaat de studenten onder andere om bewustwording van privacy. Van de meeste mensen is alles op sociale media openbaar. ‘Het zijn echte foto’s van echte mensen in Noord.’ Ook draait het project om de veranderende sociale interacties in de publieke ruimte. ‘Mensen in het openbaar kijken alleen nog naar hun smartphones, als zombies. Tien jaar geleden in het openbaar vervoer keken mensen nog om zich heen. Ze praatten met elkaar. Nu niet meer. Dat merk ik omdat ik zelf buiten geen internet heb’, vertelt Shelley Verhoef. Door de online wereld fysiek te maken in de publieke ruimte, proberen haar medestudenten en zij mensen bewust te maken van hun gebruik van sociale media.
Met de verschillende projecten in It Never Rains in Street View wordt duidelijk gemaakt dat de online wereld niet enkel een individuele manifestatie op de smartphone of in de verbeelding is, maar eveneens een publieke ruimte. Digitaal en niet-digitaal lopen steeds meer door elkaar heen. Met de toenemende macht van de grote techbedrijven en de explosieve stijging van het aantal internetgebruikers wereldwijd – ruim de helft van de wereldbevolking is inmiddels online – lijkt de opmars van digitaal nog lang niet te vertragen.