Branie en verzet

De reizigers in de Divina Commedia zijn er twee. In het gezelschap van zijn held Vergilius daalt Dante eerst af in de diepste verschrikkingen van de hel. Daarna bestijgen ze de louteringsberg. Zijn ze daar op de hoogte aangekomen, verdwijnt Vergilius wanneer Beatrice ten tonele verschijnt. Zij begeleidt Dante in de glorie van het paradijs. Dit schitterende werk is een allegorische constructie over hoop, geloof en liefde – gevat in een weidse middeleeuwse verbeelding. Tegelijkertijd is het ook een compacte samenvatting van wat er in de wereld toen gaande was, en een commentaar erop. In die zin is de reis ook een reportage van ontmoetingen en gebeurtenissen. Die zijn zo levendig omdat er steeds twee protagonisten zijn die het elkaar vertellen. Onophoudelijk in gesprek maken ze elkaar opmerkzaam op wat ze tegenkomen en wat er te zien is. Echt waar: de twee vallen van de ene verbazing in de andere. Zo werken spannende vertellingen. Zo werkt ook de kunst van Gilbert & George, twee heren die samen één kunstenaar zijn.

De later zo nauwkeurige regie van hun werken is eerst ontstaan uit performances. Het begon rond 1967 toen ze elkaar ontmoetten en samen werk wilden maken. Dat werd poseren en samen houdingen aannemen. Zo werden zij een living sculpture van twee gestalten. Zij staan levend in de wereld en nemen daar waar wat er gebeurt. Maar hoe druk je dat uit? Eerst werden hun waarnemingen op verschillende manieren verbeelding. Medio jaren zeventig kwamen ze op een systeem van rechthoekige, gelijk grote fotopanelen tegen elkaar gezet tot grote rechthoekige voorstellingen. Dit bleek een effectieve methode om wendbare beelden te organiseren. We zien hun twee gestalten naast en tussen ander beeldmateriaal dat doorgaans gevonden is in de omgeving waar zij wonen en werken: het East End van Londen. Dat is de wereld van hun kunst. De grote werken zijn achter glas. De enkele panelen zijn ingelijst. De regelmaat van de zwart gemoffelde lijsten maakt de werken strak en streng. We krijgen de verbeelding daarom op een afstandelijke wijze te zien. De gestalten staan in de beeldruimte, omgeven door wat zij zien of zich voorstellen, en geven er door hun strenge aanwezigheid de toon aan. Die is zelden uitbundig, meestal ernstig en ingetogen.

Wat wij dan via hen te zien krijgen, zijn configuraties van werkelijkheid. De weergave is direct en zodanig onomwonden dat die vanzelfsprekend is. Er is geen uitleg nodig. Kijk naar een werk als Red Fists – in karig zwart-wit en vlammend rood. Ik behoef geen verklaring om er de uitdagende stemming van branie en verzet in te proeven. Gilbert & George hebben een geheel eigen en excentrieke vorm van grenzenloos realisme (Art for All) gevonden waarvan de beheerste vormgeving zich perfect verdraagt met de strengheid van abstracte kunst. Met deze manier van kunst maken, vrij van vooroordelen, konden zij wel alles in hun werk onderbrengen. Het was hun kunst, waarin niets te gek was, die het ijs gebroken heeft voor jongere kunstenaars als Damien Hirst en Tracey Emin. Je kon in Londen blijven en hoefde niet voor inspiratie naar New York. What happens in the world, zeiden ze, happens in the East End as well.

Verder: de flamboyante voorstelling Beardmas is voorlopig het laatste werk dat Gilbert & George hebben gemaakt. Dat was tegen Kerstmis 2016 toen de grote serie de Beard Pictures voltooid werd. Daar zal ik het later over hebben. Intussen is Beardmas een bijna absurde voorstelling van bonte kleurigheid. Het werk hangt als een kerstboom vol met glitterkleuren. Veel vroeger werk van G&G was eerder ongenaakbaar sober. Dit laatste werk van de Beard Pictures laat ons zien met hoeveel lef zij het bijna absurde blijven zoeken. Hun gezichten zijn knalrood. De punten van hun snor zijn tegelijk zwarte uiteinden van de takken van een kerstboom. Daarop branden kaarsen. Zo vanuit het midden vouwt het beeld zich dan heerlijk open. De kleurige versiersels die daar hangen zijn geen kleuren van schilderkunst. Die bonte krullen en sterren hebben de onvergelijkbaar elektrische kleuren van de schitterende kerstversiering die in Londen nu boven Regent Street hangt. Dit gaat te ver, zou je denken, maar in kunst gaat niets te ver.