‘OOK ALS HET EEN centrum-rechts kabinet wordt, moet Brinkman geen premier worden. Laat Van Mierlo het dan maar eens vier jaar opknappen. Die heeft nu al zo lang zo verschrikkelijk veel beloofd, die moet nu maar eens wat gaan waarmaken. Ben ik zo duidelijk genoeg?’
Aldus Jan Nieuwenhuis, voorzitter van de Kamerkring Utrecht van het CDA, en een van de weinige christen-democraten die er geen been in zien om fractieleider Elco Brinkman openlijk af te vallen. ‘Ga bij jezelf te rade, hou de eer aan jezelf’, zo luidde de halve smeekbede die Nieuwenhuis en de andere leden van zijn Kamerkring twee weken geleden tijdens de ‘bezinningsdag’ van de partij in Doorn tot Brinkman richtten. De poging van Nieuwenhuis om Brinkman uit eigen beweging zijn partijleiderschap te laten opgeven, komt naar zijn eigen zeggen vooral voort uit de ‘christelijke behoefte om geen bloed te laten vloeien’.
‘Als CDA'ers gaan we zorgvuldig met elkaar om’, zei de Utrechtse rebel afgelopen maandagavond aan de telefoon, kort nadat hij via de parlementaire rubriek van RTL4 (zonder Ton Elias, maar met Frits Wester) een openlijke aanval (‘Ik zeg tegen hem: overweeg bij jezelf of het niet genoeg is’) op de wankelende partijleider had gedaan. ‘Ik weet dat er bij andere partijen wat makkelijker op personen wordt ingehakt, maar zo gaan wij niet met elkaar om.’
TOCH IS HET DE VRAAG wat te prefereren is: de Bartholomeusnacht-achtige praktijken waarmee de sociaal-democraten bij tijd en wijle de partijgelederen zuiveren, of de moerassige intriges waarin het CDA zich nu heeft gestort. Liever dan met een ouderwetse politieke coup in een klap een einde te maken aan de leiderschapscrisis, is er gekozen voor een strategie waarbij de gewezen lieveling van Hans Wiegel dag na dag verder wegzakt in een brij van verwarring en verraad.
In zo'n klimaat is de rondborstigheid van Nieuwenhuis een verademing. De bedoeling van de rest van de partij is niet zozeer dat Brinkman wordt verwijderd, maar dat hij gewoon verdwijnt in de slipstream van een langs kunstmatige weg gekatalyseerd politiek erosieproces. Elegant kan deze werkwijze onmogelijk worden genoemd, menslievend evenmin. Vroeger werd een dergelijke handelwijze nogal eens aangeduid als ‘een roomse streek’, zonder daarmee te willen beweren dat de actie ‘Help Brinkman het CDA uit’ een exclusieve aangelegenheid is van de r.k.-bloedgroep van de partij.
Zoals een andere insider in de partij stelt: ‘De oppositie tegen Brinkman gaat dwars door alle bloedgroepen van de partij heen, zoals het ook rechts en links binnen het CDA verbindt, en te vinden is in de fractie en het partijbestuur. Als je het conflict al in twee kampen kan verdelen, dan moet je het doen met een tegenstelling als tussen de technocraten a la Brinkman en degenen die het CDA vooral een sociaal gezicht willen geven, zonder dat dat nu direct een progressief gezicht betekent. Het grote probleem is dat er tot nu toe niemand is opgestaan om al die aversie tegen Brinkman politiek te kanaliseren. Daar is nu het wachten op: iemand die openlijk stelling neemt tegen Brinkman en zich als nieuwe partijleider opwerpt.
Namen worden er genoeg genoemd. De voorstanders van een sociaal CDA hopen vooral op Enneus Heerma, al heeft die weer te weinig charisma. Veel wordt er ook geschermd met Yvonne van Rooy, maar die wordt toch te veel gezien als een Brinkman-kloon. Dan is er ook nog een fors Hirsch Ballin-kamp, maar die is sinds de IRT-affaire nauwelijks nog geloofwaardig. Rest eigenlijk alleen Wim Deetman, als degene met genoeg gezag om de partijeenheid te bewaren.’
FRAAISTE ILLUSTRATIE van het huidige partijklimaat is de wijze waarop het dagelijks bestuur van de partij afgelopen week een politieke draai van honderdtachtig graden maakte in het informatiespel. Een ooggetuige tijdens de bezinningsdag in Doorn vertelt: ‘Brinkman en de rest van de kamerfractie - minus een parlementarier, wie zeg ik niet - hadden zich uitgesproken tegen de vorming van een centrum-links kabinet, en aan de hand van de opstelling van het dagelijks bestuur kreeg ik de stellige indruk dat het bestuur daar precies hetzelfde over dacht. Er was echt brede eenheid op dat punt. Totdat de diverse afdelingen van de partij werden overvallen door telefoonkanonnades van de boze achterban. Iedereen had zich vergist in de emoties die het aansturen op een centrum-rechts kabinet had losgemaakt.’
Hoe sterk het CDA zich had vergist, bleek toen ook de koningin zich achter Wim Kok opstelde. Nadat Beatrix het advies van kabinetsinformateur Tjeenk Willink om nu voorrang te geven aan de vorming van een centrum-rechts kabinet naast zich neerlegde en Kok de opdracht gaf een concept-regeerakkoord te schrijven, werd opeens de suggestie gewekt dat Brinkman in zijn eentje een blokkade tegen centrum-links had opgeworpen. De brede steun die hij nog in Doorn had genoten, bleek als sneeuw voor de zon verdwenen.
Waarnemend partijvoorzitter Tineke Lodders kwam afgelopen zaterdag in een interview met Trouw met de mededeling dat Brinkmans ‘blokkade’ als een gepasseerd station diende te worden gezien: ‘Ik wil af van het woord blokkade. Dat geeft een verkeerd beeld van onze intentie. Toen Brinkman een onderzoek naar centrum-links overbodig noemde, zei hij er het woordje “thans” niet bij, om aan te geven dat dit onderzoek ongewenst was onder de omstandigheden van dat moment. Maar het is toch echt een advies dat aan de politieke situatie van die dag, 5 juli, is gebonden.’
HET WAS NIET MINDER dan een karateklap in Brinkmans nek. Met ingehouden woede verklaarde de fractieleider voor de camera’s dat het nog altijd de fractie was die de zeggenschap had over het wenselijk gedrag tijdens de informatie. Niettemin gaf hij nu ook schoorvoetend toe dat er van een blokkade geen sprake was.
Netto politiek resultaat: de algemeen in de pers gewekte indruk dat Brinkman was ‘teruggefloten’ door de eigen partij. Weer was er een poot onder zijn stoel weggezaagd. Na Lubbers, de koningin en de twintig gedesillusioneerde ex-CDA-kamerleden met hun banbrief aan de commissie-Gardeniers bleek nu ook zijn eigen partijbestuur zich tegen hem te hebben gekeerd.
In het Trouw-interview wreef Lodders nog wat extra zout in Brinkmans wonden door nu opeens, geheel in tegenspraak met de pacificerende aanbevelingen van het rapport-Gardeniers, vraagtekens te zetten bij het zaligmakende karakter van Elco’s leiderschap. ‘Hij is deskundig, intelligent en heel aardig’, zo preludeerde Lodders op haar Judas-kus. ‘Maar, in het algemeen gezegd, met aardigheid kun je nog geen politiek maken. Heeft hij aansprekende charismatische eigenschappen? Ik denk dat Brinkman voor een Amsterdamse stratenmaker minder herkenbaar is dan voor een Leidse academicus.’
TWEE DAGEN na Lodders’ openlijke aanval, afgelopen maandag, kwamen anonieme zegslieden uit het dagelijks bestuur van het CDA met een volgende lading nagels voor Brinkmans politieke doodskist. Nu bleek het bestuur opeens te hebben besloten dat Brinkman alleen de formatierit nog als partijleider mag uitzitten. Daarna mag hij hoogstens terugkeren als vakminister, premier mag hij in geen geval worden, zo was de kern van het bericht. Ook hier was het overheersend anonimiteit wat de klok sloeg, maar in de direct daaropvolgende berichtenstroom bleken er toch enkele CDA-bestuursleden bereid om openlijk voor hun aversie jegens Brinkman uit te komen.
Voorzitter Jongma van het CDA-vrouwenberaad bijvoorbeeld. ‘Als je zoveel deuken hebt opgelopen is het beter de tweede viool dan de eerste te spelen’, zo meent zij. Jack de Vries, voorzitter van de CDA-jongeren en als zodanig ook lid van het dagelijks bestuur van de partij, deed ook een duit in het zakje. Ook hij deed het voorkomen alsof Brinkman in zijn eentje een blokkade tegen centrum-links had opgeworpen.
Voor de reeds aangehaalde CDA-insider is dat reden om te vermoeden dat de jongerenvoorzitter zich ‘als loopjongen laat gebruiken’ voor een steeds hardvochtiger opererend anti-Brinkman-kamp: ‘Ik vind Van Gelder niet het type dat in zijn eentje besluit tot zo'n frontale aanval. Ik zie hem meer als de boodschapper. Hij durft dit te doen omdat het hem verder kan helpen in zijn carrie`re binnen de partij. Dat wijst erop dat de echte coup nu ieder moment kan beginnen.’ Van Gelder zelf toog direct na zijn aanval op de radio op vakantie en is niet voor nadere toelichting bereikbaar.
‘Zo'n beetje iedereen in de partij is ervan overtuigd dat Brinkman weg moet’, zegt een van de twintig CDA'ers die na de nederlaag bij de kamerverkiezingen zijn zetel moest opgeven. ‘Eigenlijk is het al met Elco gedaan, hij moet het alleen zelf nog inzien. Ook in de kamerfractie wordt daarover nu druk overlegd. Heel wel mogelijk is dat dat nog deze week gaat gebeuren. Het zoeken is alleen naar een geschikte afvloeiingsregeling voor Elco. Een ministerschap zou natuurlijk het beste zijn.’
De insider: ‘Ik heb begrepen dat Kok momenteel aankoerst op een vier-partijenkabinet, een soort regering van nationale eenheid die Hans Wiegel al zo lang bepleit. De te bezuinigen bedragen zijn zo groot dat je het eigenlijk alleen nog maar zo kan oplossen. In zo'n regering zou Brinkman zonder gezichtsverlies plaats kunnen nemen. Als dat niet lukt moet er maar een burgemeesterszetel voor hem worden gereserveerd.’