De artikel-50-brief van Theresa May laat nog op zich wachten. Intussen splijt Brexit de oudste democratie van modern Europa. De Brexit-centrifuge slingert de Britse samenleving uiteen. Scheidslijnen verharden. Langzaam wordt de grote misvatting zichtbaar. Een ondubbelzinnig antwoord op de vraag to Brexit or not to Brexit zal geen oplossing bieden voor de Britse verwarring.
De simpele tegenstelling in or out werd gezien als middel om orde te scheppen, uitleg te verschaffen aan burgers en verantwoording af te leggen aan de kiezers. Maar zo blijkt het niet te werken. De tegenstelling verengt het debat niet alleen tot twee smaken, voor of tegen, er gebeurt nog iets. Datzelfde debat gaat steeds meer over goed of fout. Het andere kamp wordt steeds fouter.
Hoe langer het debat op deze manier gefixeerd zal worden, des te verlammender zal het uitwerken. Dit gaat ten koste van samenwerking, stabiliteit en nuchtere analyse. Wantrouwen en haat varen daar wel bij. Wanneer een dergelijk wij-zij geïnstitutionaliseerd raakt, dreigt de doodsteek voor de geloofwaardigheid van (democratische) politiek.
Met haar recente campagne voor een clean Brexit geeft May dit spel nog maar eens een impuls. Dit tekent haar onmacht. Maar misschien is het ook een teken van gebrekkig politiek talent of gevoel. Er zijn aanwijzingen voor dit scenario. May schakelde haar Brexit-politiek de afgelopen week in een hogere versnelling door deze nu ook buitenlandpolitiek te vertalen. Ze ging op bezoek bij Trump en Erdogan. De boodschap: nieuwe kansen voor een bevrijd Verenigd Koninkrijk. De vriendschap met Trump werd alvast gekoesterd. Gemakkelijk is het niet. De elegantie van Brexit is al een tijdje tanende.
Hoe ernstig de Britse verwarring is, wordt duidelijk als we May’s buitenlandpolitieke daden vergelijken met de visie die haar minister van Buitenlandse Zaken, Boris Johnson, op 2 december 2016 schetste in zijn fraaie speech Beyond Brexit: A Global Britain. Die toespraak was rijk aan historisch besef, creatieve invalshoeken en Brits verantwoordelijkheidsgevoel. De tekst zat ook vol met prangende thema’s: van het lot van de working poor tot de verplichting aan de mensenrechten, en van actieve steun voor vrede tot de gevaren die dreigen bij protectionisme.
Johnsons hele betoog was een betoog van gisteren. De agenda die hij ontvouwde is verbijsterend ‘Europees’, in de twintigste-eeuwse betekenis. Johnson verankert zijn visie in de naoorlogse trans-Atlantische wereld die West-Europa verbond met de Amerikaanse Oostkust. De wereld van Marshall, Monnet, Keynes, MacMillan en Nora Beloff. Deze wereld vormt het fundament van de Europese samenwerking en de Bretton Woods-instellingen die we nu nog hebben. Die laatste noemt Johnson zelfs expliciet in zijn speech, inclusief hints aan hun vergeten missie van armoedebestrijding en sociale cohesie.
De speech van Johnson illustreert de tragiek van de Brexit-regering in Londen. Johnsons Global Britain en Trumps America First blijken total strangers. De speech is veel meer een liefdesverklaring aan Obama en Europa dan een flirt met Trump. Bovendien: Johnson maakt van de vorm van samenwerking met Europa een kwestie van ondergeschikt belang. De westerse multilaterale waarden, waarvoor hij zegt te willen strijden, vindt hij belangrijker.
Doen alsof het andersom is – alsof de vorm van de samenwerking met Europa belangrijker is dan de inhoud van de waarden die ons binden – staat gelijk aan ‘Brexit-folly’. De tragiek wil echter dat Johnson daar juist de kampioen in is. Daarom in de eerste zinnen van zijn toespraak een valse verwijzing naar de dwingende ‘finalité politique of the EU’ – iets dat niet bestaat. Dit heeft iets treurigs en zal niet vol te houden zijn.
Het moment waarop de politieke werkelijkheid de ordenende fictie van Brexit zal ontmaskeren als een bedwelmende illusie zal onherroepelijk komen. Na de roes zal de kater een beukende zijn. Het is een Europese verantwoordelijkheid de Britten te helpen bij het verwerken daarvan. Dat kan door een alternatief te bieden voor to Brexit or not to Brexit, voorbij in or out. Zoiets behelst verzoening (ook met de werkelijkheid) en realisme. Werken aan een dergelijk alternatief is de essentie van de Europese samenwerking; hoog tijd om die te herontdekken.
Maar dat kan niet zonder begrip voor de (immense) Europese gevoeligheden aan de Britse kant en de erkenning dat daar in Europa al te lang al te simpel mee omgesprongen is.