KERKEN HELPEN illegalen en uitgeprocedeerde asielzoekers. De meest fundamentele discussies over een andere economische orde woeden op het moment binnen christelijke organisaties. Ook De arme kant van Nederland, de campagne tegen de tweedeling van de samenleving, is door kerkelijke organisaties opgezet. En het is een dominee die in Rotterdam prominent opkomt voor druggebruikers en andere losers. ‘Ik voel me langzamerhand het meest thuis bij kerkelijke groepen. Daar proberen ze tenminste echt na te denken over milieu, de dreigende tweedeling en noem maar op’, zei ex-PvdA-kamerlid Piet de Visser twee jaar geleden in De Groene. Even probeerde hij het nog bij GroenLinks, maar inmiddels is hij vooral actief in de Nederlandse Hervormde Kerk.
Het lijkt er zo langzamerhand op dat je in God moet zijn om nog het lef te hebben sociaal te zijn. Dat is natuurlijk te boud, daarvoor zijn er teveel ongelovigen die opkomen voor een betere wereld. En omgekeerd vormen progressieven nog steeds een minderheid binnen het christelijke spectrum. Niettemin is het opmerkelijk dat kerkelijke organisaties op dit moment de boventoon voeren op tal van gebieden waar gematigd links Nederland de handen niet meer aan durft te branden. En is het toeval dat Jan Pronk, voor velen de enige minister die het hart op de juiste plaats heeft, belijdend christen is?
‘Ik denk dat christenen, of ruimer gezegd religieus geinspireerden, minder snel van hun geloof in een rechtvaardige samenleving vallen. Ze durven zich, ondanks de anti-ideologische tijdgeest, nog op idealen te beroepen’, zegt Johan van Workum, secretaris van het Trefpunt voor Socialisme en Levensbeschouwing, een groep PvdA-leden die tracht fundamentele ethische discussies binnen die partij op gang te brengen.
‘Vroeger was de economie het paard en de cultuur de ruiter. Nu is dat omgekeerd, en de politiek heeft zich daar van links tot rechts bij neergelegd’, zegt Piet de Visser. ‘In de kerken is veel meer verzet tegen de kolonisering van de samenleving door de economie, zoals Habermas het noemt.’
Hoe dat komt? De Visser: ‘Het is die houding van Maarten Luther: “Hier sta ik, ik kan niet anders.” Ik wil het niet monopoliseren, en laten we niet vergeten dat christenen ook verschrikkelijke dingen hebben gedaan, maar progressieve christenen zijn minder gevoelig voor de waan van de dag dan veel andere progressieven.’
Ruim tweehonderd kerken en kerkelijke koepels ondertekenden een ‘charter’ waarin ze zich verplichten asielzoekers ‘te beschermen totdat een voor alle partijen aanvaardbare oplossing is gevonden. En: 'Een openlijke confrontatie met onze overheden, of directe acties van solidariteit en protest zullen wij niet uit de weg gaan.’
‘Geen wonder, wij gaan om met een boek dat vol staat over gerechtigheid, solidariteit, het lot van de armen’, zegt dominee Wim van der Zee, secretaris van de Raad van Kerken, een samenwerkingsverband van vrijwel alle kerken in Nederland. ‘En desnoods overtreden we de wet. Je moet daar natuurlijk geen gewoonte van maken, we hebben de rechtsstaat hoog zitten, maar soms kun je niet anders.’ Onlangs sprak Van der Zee met staatssecretaris Schmitz over het in zijn ogen verfoeilijke asielbeleid. Van der Zee: ‘Met Schmitz valt goed te praten, maar ze wordt beperkt door de rest van het kabinet.’
Schmitz is naast Pronk de tweede heuse christen in het kabinet. Ze was tot vorige week vicevoorzitter van de katholieke vredesorganisatie Pax Christi. Binnenkort zullen we overigens weten in hoeverre er een verband is tussen de standpunten van politici en hun al dan niet gelovig zijn; de Rode Hoed en de Volkskrant zijn bezig met een enquete onder de honderdvijftig Tweede-Kamerleden.
Dominee Visser, even in retraite na de opwinding over het sluiten van zijn drugsopvangcentrum Perron Nul (‘Visser lukt ook niet alles’): ‘Veel mensen die vroeger radicaal- links waren, zijn nu aangetast door het postmoderne levensgevoel en leggen het hoofd in de schoot. Een gelovig mens geeft het minder snel op omdat hij ook put uit een andere bron dan zichzelf.’ Voor hem is die andere bron vooral de overtuiging dat het eens allemaal goed komt, dat vrede en gerechtigheid zullen zegevieren. ‘Het is wat Bloch “Das Prinzip Hoffnung” noemt. Of zoals Von Weizsacker zei: “Gebruik je verstand en hoop op God.” Ik ben natuurlijk ook niet immuun voor het postmoderne levensgevoel, maar ik zal niet snel tot het Jan-Blokkerdom vervallen.’ Ook Visser haast zich het goede niet te monopoliseren: ‘Het gaat me om de humaniteit, en het christendom is maar een van de manieren om daar te komen.’ In Vissers Pauluskerk verblijven steeds zo'n dertig asielzoekers en uitgeprocedeerden. ‘Het verbaast me vaak hoeveel achting mensen, vooral niet-christenen, hebben voor de kerk en de dominee. Als kerk mag je vaak ietsje meer, en daar maak ik dankbaar gebruik van.’
WELKE RADICALE progressieve christen ik ook spreek, iedereen begint met het hekelen van de huidige economische theorieen en de overheersing van zogenaamde economische wetmatigheden in de politiek. Twee jaar geleden ging binnen de kerken de campagne Economie, een zaak van geloven van start, een pleidooi voor een andere economische orde. Hoe de economie zo in te richten dat ze niet ten koste gaat van ontwikkelingslanden, werklozen en het milieu? De val van het communisme en vooral het daaropvolgende triomfalisme van rechts heeft ook de (rode) christenen in verwarring gebracht.
Campagnevoorzitter Hans van Munster, tot voor kort secretaris van de rooms-katholieke kerkprovincie Nederland: ‘Ook wij zijn niet in staat duidelijk te formuleren hoe het anders moet. Daarom zijn we nu vooral bezig met het ontwikkelen van een nieuw economisch concept. Want we kunnen als kerken wel mooie idealen hebben, maar de politiek trekt zich er niks van aan. Van ethiek kun je niet leven, is de reactie. Zolang we het antwoord op de huidige economische tijdgeest niet hebben gevonden, proberen we zelf zo min mogelijk mee te doen aan economische uitwassen, door ons af te sluiten van reclame, niet mee te doen aan Air Miles.’ ‘Wij verklaren onszelf bereid daarvoor in persoonlijk, kerkelijk en maatschappelijk leven de prijs te betalen’, zo staat in de ‘gelofte’, die inmiddels is ondertekend door een kleine honderd christelijke organisaties.
Wat het niet eenvoudiger maakt, is dat de economische technocraten, de afbrekers van de verzorgingsstaat, zich ook beroepen op rechtvaardigheid en solidariteit. Zo hoort men bijvoorbeeld in PvdA-kringen steeds vaker dat het een daad van solidariteit is de uitkeringen te verlagen, want zo wordt arbeid goedkoper en komen de uitkeringsgerechtigden aan het werk. Vandaar de sterke behoefte in links-christelijke kring aan ‘economische alfabetisering’, zoals men het wel noemt. Er is een fijnmazige filosofie nodig om de gangbare redeneringen onderuit te halen.
Dagblad Trouw staat vol met dergelijke initiatieven. Hoofdredacteur Jan Greven: ‘In de traditie van Trouw zit nu eenmaal enige dwarsigheid. Wat maakt het uit dat het om kleine groepen gaat, ze geven wel impulsen. De tijdgeest kan me niet zoveel schelen. Wij zijn ook nog steeds voor de publieke omroep en noemen volleybalclub Blokkeer nog steeds niet bij de nieuwe naam van de sponsor.’
Johan van Workum van het Trefpunt voor Socialisme en Levensbeschouwing in de PvdA: ‘Het maakt op zich niet uit of je vanuit christelijke beginselen redeneert of niet. Maar wel of je tot opvattingen komt op basis van ethische overwegingen, bijvoorbeeld een drift tot rechtvaardigheid, of op basis van belangen. De PvdA lijkt steeds meer terug te vallen op belangenbehartiging. En dan is het moeilijk op te komen voor de zwakke, want die heeft andere belangen dan de achterban. Bovendien is de partij onbetrouwbaar geworden, want door het gebrek aan basisbeginselen weet je nooit wat ze over belangrijke onderwerpen zal zeggen. Er worden subdoelen nagejaagd zonder naar het algehele effect te kijken.’
BINNENKORT VERSCHIJNT van de journalist Johan S. Wijne het boek De bergrede en het socialisme, een studie naar hoe de SDAP en de PvdA de afgelopen 75 jaar uitgingen van een moreel appel, de ethische dimensie in de politiek. Er waren in de SDAP en de PvdA altijd twee stromingen: mensen die socialist werden ‘om der gerechtigheids wille’, dus omwille van de normen en waarden die het socialisme uitdroeg, en mensen die vonden dat wetenschappelijk te bewijzen viel dat socialisme het beste is. Voor de fans van de linkse schreeuwers uit de jaren zeventig zal het even wennen zijn: volgens Wijne zijn de Lolle Nauta’s en de Max van den Bergen de wegbereiders van de huidige technocratische tendens in de PvdA.
Wijne: ‘Weliswaar had iemand als Van den Berg radicaal linkse standpunten, maar het waren geconstrueerde zekerheden zonder morele grondslag. De schrijvers van het beginselprogramma van 1977, waaronder Nauta, hebben alle moraal en ethiek overboord gegooid. En toen de geconstrueerde zekerheden niet houdbaar bleken, had de PvdA dus ook geen moraal meer om op terug te vallen.’ Het was aan de ethische inslag van Joop den Uyl te danken dat de technocratie nog even werd uitgesteld, maar na zijn dood heeft die definitief toegeslagen.
Over de huidige PvdA is Wijne meer dan negatief. ‘Geen mens die er nog wat van snapt. Er is geen sociale bewogenheid meer, geen morele verontwaardiging, het waarom en waartoe ontbreekt, het zijn opvattingen zonder ethiek. Maar het failliet van de planners, van de Melkerts en de Koks, dient zich denk ik spoedig aan. Rottenberg en Wallage zoeken niet voor niets toenadering tot het Trefpunt. Zij zien dat de morele kracht achter de beweging ontbreekt.’ Er lijkt zelfs een waar gevecht om de sociaal-christelijke kiezer te ontstaan. CDA-leider Heerma distantieert zich luidruchtig van Bolkestein en de PvdA kandideert de progressieve ex-CDA'er Jan Nico Scholten als aanstaand Eerste-Kamerlid.
Buitenstaanders hebben er misschien niet veel van gemerkt, maar de katholieke bisschoppen zijn zich de afgelopen dertig jaar steeds meer met onrecht in de samenleving gaan bemoeien. Onlangs promoveerde de theoloog Jan van der Wal op een studie naar de sociale opstelling van de bisschoppen in elf landen, waaronder Nederland. In Nederland houden de bisschoppen zich relatief gedeisd, wat alles te maken heeft met de goede sociale voorzieningen. In Spanje, de Verenigde Staten en Engeland staan bisschoppen regelmatig pal voor stakers en lopen ze voorop in demonstraties. Van der Wal verwacht dat dat in Nederland ook meer gaat gebeuren. Bij de laatste formatie schreven de bisschoppen aan de informateurs dat ‘een herziening van het economisch systeem onontkoombaar is’. Van Munster: ‘Het best bewaarde geheim van het christendom is de sociale leer van het christendom.’
Van de encycliek Rerum Novarum uit 1891, tot de Splendor Veritatis (‘De schittering van de waarheid’) uit 199, hebben de achtereenvolgende pausen uitgedragen dat eigendom van goederen geen absoluut recht is en dat eigendom verplicht tot verdeling. Willem Vliegen, mede-oprichter van de SDAP, liet in 1891 het Rerum Novarum onmiddellijk vertalen en publiceren. Maar de pest is dat je met kerkelijke speeches vele kanten op kunt. Want terwijl de een uit de encycliek van 1991 haalt dat belastingontduiking via Luxemburg uit den boze is, leest de ander er vooral in dat de verzorgingsstaat op de helling moet. Zoals Rabo-topman en CDA-goeroe Wijffels kan beweren dat ‘de huidige economische formule aan haar eigen succes ten onder gaat. We lopen vast in een dubbele crisis, sociaal door het gebrek aan werkgelegenheid, en ecologisch.’ Hij overigens wel voor uitbreiding van Schiphol.
EEN PAAR JAAR geleden organiseerde de Raad van Kerken het zogeheten Conciliair proces, een vier jaar durende discussie binnen alle kerken over gerechtigheid, vrede en de heelheid van de schepping (in niet-christelijk Nederlands: het milieu). ‘Uiteraard is een grondige en kritische bezinning geboden op een economische orde die armoede schept, in stand houdt en zelfs intensiveert’, zo motiveerde de Raad van Kerken. Bijna de helft van de gemeenten en parochies deed mee, maar vaak bleef het bij discussie. ‘Het verschil tussen zondag en maandag is nog te groot’, zoals de organisatoren zelf zeggen.
En dat relativeert meteen alle genoemde initiatieven: kerkleden zijn dol op diepgravende ethische discussies, maar in de meeste gevallen leidt het hoogstens tot het schenken van Max-Havelaarkoffie na de kerkdienst. Gerard van Eck, coordinator van de economiecampagne: ‘Als het echt politiek zou worden, komen belangentegenstellingen aan de oppervlakte, en veel kerkleden doen er alles aan om dat te voorkomen. Dat zou de kerk als gemeenschap in gevaar brengen.’
Tien jaar geleden was het IKV, als drijvende kracht achter de antikernwapencampagne, het boegbeeld van progressief-christelijk Nederland. Tegenwoordig horen we nauwelijks nog iets van het IKV. Mient-Jan Faber: ‘Nu uit onze radicaliteit zich in het oproepen tot militaire bescherming van mensen in de Kaukasus en op de Balkan. Dat druist in tegen andere delen van de vredesbeweging. En de bevolking heeft niet het idee dat ze aan Joegoslavie iets kan doen.’ Nee, Faber ziet het IKV ook geen demonstratie organiseren als straks de blauwhelmen worden teruggehaald. Daarvoor heeft hij het te vaak geprobeerd. Maar toen begin jaren tachtig de anti-kernwapenvonk plotseling oversloeg, had het IKV dat toch ook allerminst verwacht. Zou zoiets weer kunnen gebeuren met de campagne voor een andere economie? Faber: ‘Ik zie het niet. Het geloof in vooruitgang van de samenleving is bij grote groepen verdwenen. Machteloosheid wordt in het postmoderne levensgevoel gepresenteerd als een deugd, daarmee toon je zogenaamd kwetsbaarheid en openheid. Daar kan ik me erg kwaad over maken.’