De vriendin van Josh maakt het met hem uit in de allereerste scène van Please Like Me. Haar motivatie bestaat uit twee zinnen. ‘We zijn uit elkaar gegroeid’, zegt ze. ‘En je bent gay.’
Het begin van deze Australische televisieserie is zo ongemakkelijk grappig dat je meteen door wil kijken. Voor niemand is het fijn om gedumpt te worden, en voor Josh komt het ook nog eens als een totale verrassing. Zo net kletste hij nog vrolijk over hoe raar hij en zijn vriendin er als pubers uitzagen, dat Claire zo mooi uit de puberteit is gekomen en hij niet, en hoe geweldig het is dat ze in de first world leven en op het punt staan een perfecte ijscoupe van negentien dollar op te eten. ‘Dit is erg’, schrikt hij na Claire’s uitmaak-mededeling. ‘Dit is helemaal niet goed’, stamelt hij na haar eerste verklaring. Maar wat het tafereel even hilarisch als hartverscheurend maakt is zijn reactie op haar bewering dat hij homo is. ‘Wat? Niet! Dat ben ik niet’, stuift hij op. Dat is wél zo, houdt Claire rustig vol. Waarop Josh een krachteloos ‘Niet waar’ mompelt, en we hem daarna zwijgend en onthand in de ijscoupe zien roeren.
Een gênantere introductie van een hoofdpersoon is bijna niet denkbaar. Josh profileert zich in luttele minuten als de ultieme antiheld. Een held heeft immers een doel, een streven. Soms duurt het even voor hij daarvan doordrongen is. Harry Potter wist voor zijn tiende ook niet dat hij een tovenaar was, maar hij voelde zich wél misplaatst in het dreuzelgezin dat hij haatte. Josh verkeert op zijn twintigste, een leeftijd waarop zeker in deze tijd iedereen seksueel ontloken is, nog steeds in gelukzalige onwetendheid over zijn eigen inborst. Verderop in de serie blijkt, wat de kijkers al vermoedden, dat Claire niet zomaar iets beweerde. Maar dat Josh van de seks met haar nooit echt genoten had, zoals ze hem later inprent, daar was hij zelf niet van op de hoogte. En dat hij met zijn hoge stem, kaarsrechte rug en flapperige ledematen niet bepaald overkomt als een macho had hém blijkbaar nooit aangezet tot nadere introspectie.
Dit alles wordt verraden in de uitmaak-scène, door de krachteloosheid waarmee Josh zich verweert, en het zwijgen daarna. De camera blijft daarbij op hem gericht, observerend, afwachtend. De pijnlijkheid van het moment wordt er nog even ingewreven, bij Josh en bij de kijkers. Het is een kenmerk van de cringe comedy, de komedie van het ongemak. Dat is geen afgebakend genre, eerder een beproefd middel waar televisiekomedies in meer of mindere mate gebruik van maken. Gemene opmerkingen, steken onder de gordel of ongepast intieme bekentenissen worden niet weggelachen of snedig geriposteerd, maar geïncasseerd. In stilte, of middels vergeefse afwendpogingen van de incasseerder.
In de Nederlandse serie Soof wordt de titelfiguur achterna gezeten door haar moeder, een vrouw op leeftijd die al geruime tijd oma is als ze haar wegvluchtende dochter probeert duidelijk te maken hoe verrassend veel seks ze heeft met haar nieuwe vriend. Brrrr. De vriendin van Thomas Acda krijgt in de televisiekomedie Jeuk – waarin de acteurs hun eigen namen dragen – van hem te horen dat een fotomodel-mooie vrouw, met wie hij in de badmintonsporthal aanpapt, beter kan badmintonnen dan zij omdat het fotomodel ‘langer’ is. Het antwoord van Jelka van Houten, die de vriendin van Acda speelt, dat zij even lang is als die andere vrouw hoort alleen de kijker. Er speelt hier dus duidelijk iets anders, en terwijl Acda nog even vrolijk nababbelt met zijn nieuwe kennis toont de camera haar verslagen blik. Au.
Cringe, wat ineenkrimpen betekent, is wat de kijker samen met Josh doet aan de beginscène van Please Like Me. De serie, waarvan afgelopen jaar ook het vierde seizoen op Netflix kwam, is wel het homoseksuele antwoord op Girls genoemd. Een aanprijzing waar de maker zich aanvankelijk tegen verzette. Het eerste seizoen van Please Like Me kwam namelijk in dezelfde periode op de Australische televisie als Girls op de Amerikaanse. Bovendien is homoseksualiteit geen overkoepelend kenmerk van de serie. De hoofdpersoon maakt deel uit van een groep vrienden en vriendinnen die verder hetero zijn. Zij dobberen minstens zo stuurloos als Josh door hun twintigersbestaan en beschouwen het ongemak over wat hun allemaal overkomt met dezelfde geestige bevreemding. Evenals de gescheiden ouders van Josh trouwens, die ook een grote rol in de serie spelen.
Maar net als bij Girls is hoofdrolspeler Josh Thomas de bedenker en schrijver van de serie, tevens medeproducent en bij een aantal afleveringen de regisseur. Please Like Me is een exponent van zijn geest, en de gebeurtenissen en personages erin zijn een exponent van zijn leven. De hond van Josh is in het echt ook zijn hond, Thomas Ward die zijn boezemvriend Tom speelt is in zijn dagelijks leven zijn beste vriend (en medeschrijver van de serie), en de ouders van Josh gedragen zich in de serie grotendeels zoals zijn werkelijke ouders zich gedragen.
Humor komt bij de cringe comedy voort uit ongemak in de sociale interactie. De grens tussen wat je wel of niet kunt zeggen of doen, binnenskamers of in de publieke ruimte, wordt overschreden en daarmee blootgelegd. Die grens is in de loop van de tijd opgeschoven. Sommige ongemakken zijn blijvend (ouders die over hun seksleven willen praten, je vriend die jou met een fotomodel vergelijkt), op andere terreinen zijn taboes doorbroken.
De onvolprezen komedie Seinfeld ging in de jaren negentig over omgangsvormen en beleefdheidsnormen, waar titelfiguur Jerry Seinfeld steeds mee overhoop lag, en over de leugens waarmee zijn vriend George zichzelf continu in de problemen bracht. Dit onderzoek naar de sociale gedragscodes is gaandeweg overvleugeld door het expliciet maken van wat er bij de mens allemaal vanbinnen woelt. Die wordt getoond als tragikomisch verstrikt tussen wat hij/zij wíl zijn of meent te zijn en de driften, verlangens en verborgen motieven die hem/haar intussen een totaal tegengestelde richting in sturen.
In Nederland zie je dat bijvoorbeeld bij Tessa, een geslaagde bewerking van een Deense serie over een schooljuf en moeder in gevecht met haar op drift geraakte normbesef, die de npo jammer genoeg na één seizoen al stopte. Of bij Soof, de serie-na-de-films, net uitgekomen op Videoland, waarin de innerlijke chaos van de titelpersoon haar ambities als stabiel gezinshoofd en culinair wonder non-stop ondermijnt.
Tegelijk zijn de makers dichter op de huid gaan zitten van hun eigen leven, waarbij ze personages creëren uit de pijnlijkste versie van zichzelf en hun mede-acteurs. Larry David, bedenker en schrijver van Seinfeld, kroop achter zijn alter ego George te voorschijn en exploreert inmiddels al in negen seizoenen Curb Your Enthusiasm zijn pogingen om het juiste te doen, terwijl hij ongecensureerd uiting geeft aan zijn zwartgalligheid, zijn egocentrisme en zijn mensenhaat. Ricky Gervais speelt in al zijn cringe comedy’s zijn satanische zelf, zich schaamteloos verkneukelend om de keiharde grappen waarmee hij iedereen tot slachtoffer maakt, maar zichzelf tegelijk eenzaam. En in Jeuk tonen Thomas Acda, Peter Heerschop en Jelka van Houten zichzelf als een stel onuitstaanbaar irritante, betweterige, jaloerse en kinderachtige figuren, die elkaar en hun gastspelers droogkomisch de maat nemen.
De televisiekomedie wordt hier een verlengstuk van cabaret of stand-up comedy, maar dan met uitgespeelde situaties en zonder een schaterend publiek. En met de bedenkers/schrijvers/hoofdpersonen als voorganger in de enscenering van de pijnlijkste persoonlijke gegevens: slechte eigenschappen, openbaar bekende misstappen, seksuele obsessies, mislopende vrijpartijen en fysieke tekortkomingen. Het gaat de makers om de waarheid, en die is even bevrijdend als schaamtevol. De moedervlek op de bovenlip van Josh die begint te bloeden als hij voor het eerst met een jongen zoent, een van de vele redenen dat zijn eerste homoseksuele date hopeloos in de soep loopt, zit daar echt. En dat de Amerikaanse komiek Louis C.K. in MeToo-beschuldigingen werd ‘ge-out’ als een opdringerige masturbator wees erop hoeveel waarheid er zat in zijn cringe comedy Louis waarin hij zichzelf presenteerde als een seksbeluste grensoverschrijder.
Ook in Please Like Me zit meer waarheid dan de kijkers kunnen bevatten. De beginscène is niet alleen de verbeelding van de vernederende ervaring van jonge homo’s bij wie de omgeving eerder hun aard detecteert dan zijzelf. Josh Thomas was voordat hij aan de serie begon een in Australië succesvolle stand-up comedian die smakelijk verhaalde over al dan niet verkeerd gelopen dates met vrouwelijk schoon. Bij het productiebedrijf dat met hem in zee ging, had hij zijn komedie gepitcht als Josh die uit huis gaat, met vrienden gaat wonen en seks heeft met veel meisjes. Halverwege de aanloop naar de serie hoorde de producent via-via dat Thomas publiekelijk was uitgekomen voor zijn homoseksualiteit. Gevraagd naar de consequenties hiervan voor de serie antwoordde Josh dat Please Like Me nu zou gaan over Josh die uit huis gaat, bij vrienden gaat wonen en seks heeft met veel jongens. Het onderstreept zijn stelling dat zijn geesteskind niet bedoeld was als een serie over homoseksualiteit. ‘Ik heb ons nooit als voorvechters gezien’, zegt hij in een interview met het Amerikaanse blad Vanity Fair. ‘Ik had gewoon geen keus.’
Hoewel Please Like Me een schaamteloos eerlijk verslag is van zijn onhandige verkenningen op het terrein van de mannenliefde – hilarisch is de scène waarin Josh thuis een Tinder-date ontvangt, zijn huisgenoten zich in een van hun kamers verstoppen om hem de ruimte te geven en zich daar een gesprek ontspint omtrent de gemiddelde duur van Tinder-seks – gaat de serie intussen over iets veel pijnlijkers. De moeder van Josh doet in de eerste aflevering een zelfmoordpoging, en de verantwoordelijkheid en zorg die hij als enig kind voor haar voelt, zorgen voor een extra complicatie bij zijn poging om op eigen benen te staan. Haar lijdensweg wordt aangrijpend getoond door actrice Debra Lawrance, in Australië bekend om haar stabiele moederrol in de langdurige soapserie Home and Away. Ook in het vertellen van dit verhaal had Josh Thomas geen keus, het is het verhaal van zijn eigen moeder. En in het bespreekbaar maken van depressie en zelfmoord, inclusief de geestige creativiteit waarmee het suïcidale personage het thema onbespreekbaar maakt, is Please Like Me pas écht taboedoorbrekend.