De Verenigde Staten bevinden zich precies op het punt waar zoveel mensen vooraf voor hadden gewaarschuwd: een kleine overwinning voor Joe Biden, en een verslagen president die alles uit de kast haalt om aan de macht te blijven – ongeacht de schade voor de Amerikaanse democratie. Donald Trump zinspeelde hier al maanden op. En toch: wie zich afvraagt of Trump deze aanval op het democratische proces al lang van plan was, benadert de Amerikaanse politiek fundamenteel verkeerd, aldus de Portugese politicoloog Bruno Maçães.
‘Wie de Amerikaanse politiek goed wil begrijpen, en ook wat er op dit moment gebeurt, moet accepteren dat dit alles zich niet afspeelt op het gebied van feiten en realiteit’, zegt hij in een telefonisch gesprek. ‘Het is gewoon niet mogelijk om een sluitend antwoord te geven op zo’n vraag. Mensen hebben hun eigen interpretaties, en meer hebben we niet. Veel mensen zullen zeggen dat de vernietiging van de democratie door Trump altijd een fantasie was die de Democraten gebruikten voor electoraal gewin. Anderen zullen beweren dat Trump de Amerikaanse democratie niet heeft kunnen vernietigen omdat hij werd gestopt, omdat de Democraten de meerderheid van de stemmers konden mobiliseren. Er is geen objectieve manier om te bepalen wat waar is. Dat is het opmerkelijke aan Amerika: dat de verhalen extreem zijn en verhalen blijven. Ze kunnen niet aan de feiten worden getoetst.’
Die visie op de Amerikaanse politiek is niet een toevallige observatie over het hoge theatrale gehalte van wat zich afspeelt in Washington D.C. De rol van verhalen in de Amerikaanse politiek is een van de thema’s van History Has Begun: The Birth of a New America, Maçães’ onlangs uitgekomen, bijzonder originele boek over de Verenigde Staten. Maçães verhuisde ervoor naar de VS en probeerde zich, in navolging van de negentiende-eeuwse Franse edelman en politiek filosoof Alexis de Tocqueville, jarenlang open te stellen voor alle indrukken die de VS gaven.
History Has Begun is niet Maçães’ eerste boek dat de grote greep doet over de wereld. In 2018 schreef hij The Dawn of Eurasia, over de toenemende politieke en economische vervlechting tussen Europa en Azië. Daarvoor was hij Portugals staatssecretaris voor Europese Zaken. Tijdens de Europese schuldencrisis lanceerde hij verschillende plannen voor de eurozone, energie en technologie die hem deden botsen met een scala van mede-Europeanen, van Grieken tot Duitsers. Van de Spaanse en Roemeense regering kreeg hij juist een lintje.
Dat Trump nu weigert te gaan is spijtig, vindt Maçães, maar meer ook niet. ‘Delen van de Republikeinse Partij zullen Biden blijven zien als een onwettige president, net zoals Democraten Trump als een oplichter zagen vanwege de Russische verkiezingsinmenging. Maar ik verwacht er geen grotere gevolgen van – gewoon de gebruikelijke extreme polarisatie van de Amerikaanse politiek. Trump blijft waarschijnlijk invloedrijk, en Washington zal in een patstelling achterblijven. Na de wittebroodsweken zullen het voor Biden moeilijke jaren worden, in ieder geval tot de volgende verkiezingsronde in 2022.’
Interessanter dan het getouwtrek rond de verkiezingsuitslag is voor Maçães hoe Biden en Trump hun kandidatuur vorm gaven. ‘In deze verkiezingen botsten twee fictieverhalen. Trump had zijn verhaal van nationale bevestiging en Biden een verhaal van nationaal herstel en nationale verjonging. Daarin was hij heel effectief. Door daar consequent aan vast te houden, sprak hij de verbeelding van kiezers aan en bouwde hij een verhaal op rond het idee dat de Amerikaanse democratie in gevaar was en dat Amerikanen die konden redden. Hij maakte hen zelf personages in dat verhaal. Dat was erg mobiliserend.
Dat vermogen tot vernieuwing, dat Biden heeft aangesproken, fascineert me enorm. De VS hebben daar een grote capaciteit voor, het land is altijd in staat zichzelf te herscheppen. Wat we zagen was de overwinning van een soort fantasie- of entertainmentpolitiek. Hij heeft kritiek gehad, maar ik denk dat Biden echt in staat was om een aangrijpend, motiverend verhaal te bieden; een verhaal dat klopte, dat veel mensen motiveerde.’
Het Amerikaanse vermogen om zichzelf te herscheppen, is een van de centrale thema’s van History Has Begun. Het boek geeft niet alleen een analyse van de Amerikaanse politiek en cultuur, maar ook van de moderne geschiedenis in bredere zin. In de standaardvisie op de wereld, zoals die op scholen en universiteiten wordt verteld, zijn de Verenigde Staten een soort uitgroei van Europa, met dezelfde waarden en cultuur. Europa werd lange tijd door Amerikanen gezien als hun toekomst. In de twintigste eeuw werden de VS een supermacht en begonnen Europeanen juist Amerika te zien als hún toekomst. Nu zijn de VS bezig aan een neergang, en zakt het hele Westen langzaam terug – is het idee.
Maçães ziet het anders. Het was altijd een naïef idee, meent hij, om te geloven dat een land dat zo groot en zo machtig is als de VS altijd in de intellectuele, culturele en filosofische schaduw zou blijven van een andere macht – Europa. ‘Tot een paar jaar geleden dacht ik zelf ook dat de VS en Europa één culturele wereld vormden’, zegt hij, ‘dat de macht bij de VS lag en de ideeën uit Europa kwamen. Maar de Amerikaanse politieke filosofie is niet meer in wezen Europees.’
Die situatie valt alleen te begrijpen door het inzicht dat de VS hun eigen beschaving zijn geworden. En dan niet een die al weer aan haar herfst toe is. De geschiedenis van beschavingen is doorgaans heel lang, en die van de VS is piepjong. De VS zijn daarom niet bezig met hun neergang, oppert Maçães, maar nog steeds met hun opkomst: een jong land dat zijn eigen pad aan het uitstippelen is, dat weg voert van Europa.
De unieke en heftige Amerikaanse politiek, inclusief het trumpisme, is daar volgens Maçães bij uitstek een symptoom van. Trumpisme is geen toonbeeld van een land dat zijn eigen waarden ondergraaft, maar van een land dat zijn eigen waarden aan het vormen is. ‘Dit wonderkind van de Verlichting zal wellicht niet aarzelen om westerse, liberale principes af te werpen als het ervan overtuigd raakt dat ze zijn weerlegd door de tijd en ervaring’, schreef hij in zijn boek. ‘Als het Westen hapert, zal Amerika minder westers willen worden. Als het zwaartepunt van de macht in de wereld weg beweegt van het Westen zal Amerika dat ook doen.’
In zijn boek analyseert Maçães die ontluikende beschaving en haar politieke cultuur met een brede blik, van politieke koppelbazen en filosofen tot dichters, architecten en karakters in Easy Rider. Die cultuur is heel moeilijk te begrijpen voor Europeanen, meent Maçães, omdat zij steeds dénken te herkennen wat er in de VS gebeurt, terwijl ze de onderliggende sentimenten niet werkelijk begrijpen. Wat Amerikanen verstaan onder ‘vrijheid’ is bijvoorbeeld fundamenteel anders dan voor Europeanen. Ook de rol van religie, de doodstraf, wapenbezit en andere zaken begrijpen Europeanen niet werkelijk.
Dat geldt ook voor Amerikaanse politiek. Bijvoorbeeld voor de rol die daarin is weggelegd voor politieke narratieven en het scheppen van verhalen. ‘Die wereld van verhalen maken ziet er heel vreemd uit voor Europeanen’, zegt Maçães. ‘Er zijn zoveel verschillende verhalen in Amerika en verhalen die elkaar overlappen. De afgelopen weken was er zo veel interesse in het idee dat Trump een staatsgreep zou plegen. Je kunt altijd vrij onwaarschijnlijke verhalen vinden die serieus worden genomen in de Amerikaanse context. Als je die wil analyseren, dan moet je een zekere mate van ironie en afstand bewaren en beseffen dat zulke verhalen niet letterlijk genomen moeten worden. Dat zie je nu ook: veel Republikeinen accepteren Trumps verhaal over vervalste verkiezingen terwijl zij niet werkelijk geloven in massale fraude.
Die verhalen zijn een grote kracht van het Amerikaanse politieke leven. Bedenk eens alle dingen waarvoor de VS de afgelopen vier jaar werden bekritiseerd en aangevallen, en bedenk hoeveel mensen deze dingen als permanente veranderingen beschouwden. Als je dan kijkt naar nu, dan zie je dat zij het bij het verkeerde eind hadden. Het dominante verhaal in de Amerikaanse politiek zal in de komende maanden snel een nieuwe vorm krijgen. Biden zal zich wijden aan het herbouwen van Amerika’s imago in het buitenland, aan het presidentschap als symbool van taal. Het zal voor Biden moeilijk zijn om effectief te zijn buiten die dimensie, om een binnenlandse agenda uit te voeren als de Democraten geen meerderheid krijgen in de Senaat. Maar het symbolische presidentschap, dat is het hoofdverhaal.’
‘We hebben het over een dimensie die voor Europeanen erg verwarrend is’, meent Maçães, ‘maar die de kern van de Amerikaanse politiek is geworden. En omdat de Amerikaanse politiek sterke elementen van entertainment en fantasie heeft gekregen, heeft het extremer gedrag mogelijk gemaakt, dingen die buiten de grenzen van het mogelijke zouden liggen in een Europese democratie. We zagen de president op verkiezingsavond in een toespraak zeggen dat er fraude werd gepleegd en dat hij wilde dat het tellen van de stemmen stopte. Als je zo’n toespraak in Europa of andere delen van de wereld zou zien, zou je concluderen dat er een staatsgreep plaatsvond en dat er geen weg terug was van dat punt.
Het interessante van Amerika is: het is een plek waar die dingen wél gebeuren, maar ze kunnen niet letterlijk worden genomen. Er is een groot element van fantasie, van rollenspel, dat je in het oog moet houden. Wat de presidentsverkiezingen laten zien is dat het Amerikaanse systeem heel goed in staat is om verschillende verhalen in conflict te brengen en vervolgens de verhaallijn te veranderen en naar iets anders te verhuizen – in dit geval naar Joe Biden.
Wat interessant is aan Biden, is dat hij op beleidsniveau bijzonder centristisch en gematigd is. Hij versloeg de radicale stemmen in zijn partij, en dat waren er deze keer veel. Maar op het niveau van betekenis, op het niveau van het symbool, van het verhaal, is Biden vrij extreem, omdat hij het heden presenteerde als een existentieel moment voor de Amerikaanse democratie. We zullen nooit weten of de Amerikaanse democratie op het punt stond te sterven of niet, maar velen waren in de ban van het verhaal.
Dat geeft aan hoe esthetisch de Amerikaanse democratie is geworden, en dat is een radicaal verschil met Europa. De Europese democratieën zijn sterk gericht op regels en procedures, ze zijn erg mechanisch. In andere democratieën, zoals de Turkse of Indiase, is het een echte strijd met veel minder regels. De VS bieden een derde soort democratie, een die veel over stijl en verhaal gaat.’
In hoeverre denkt u dat Trump en Biden bewust proberen hun verhalen vorm te geven?
‘Ik denk dat beiden dit bewust doen. En ik denk dat Biden de kandidaat aan de linkerkant was die er beter in was dan wie ook. De enige andere die zo’n verhaal belichaamde, was Pete Buttigieg, die veel weg heeft van een jongere Biden. Maar Biden zelf belichaamde zijn verhaal heel goed. We gaan van de ene plaats naar de andere, zei hij tegen de kiezers, van een verdeeld en bedreigd land naar een verzoend land dat zijn democratie heeft gered. Hij maakte het hele Amerikaanse volk deel van dat verhaal.
Trump had natuurlijk het probleem dat zijn fictie vaak op het punt van instorten leek te staan, vanwege de druk van de echte wereld, de fysieke wereld, vooral het coronavirus. Maar hij bleef voor veel mensen staan voor succes in de Amerikaanse samenleving. Daarom hebben volgens mij ook meer minderheden op hem gestemd dan verwacht. Voor veel immigranten die worstelen om op te staan in de Amerikaanse samenleving was Trump geen negatief beeld. Zij werden meer gemotiveerd door de belofte van welvaart en de Amerikaanse droom dan door de raciale thema’s in Trumps boodschap.’
Hoewel Biden en Trump innovatief zijn in hun verhalen grijpen zij volgens Maçães wel terug op oude filosofische principes: ‘Beide verhalen komen uiteindelijk voort uit de grote alternatieven in onze politieke traditie: een sterke staat versus een sterke gemeenschap; een staat die samenwerkt met andere staten versus een staat die concurreert met andere. Die nadruk van beide kandidaten op die boodschap, en datgene wat zijzelf belichaamden, had wel een heel opmerkelijk effect: hun beleid werd bijna volledig irrelevant. Er werd tijdens de verkiezingscampagne nauwelijks over beleidsplannen gesproken.
En die oriëntatie op verhalen versterkte natuurlijk de extreme politieke polarisatie in de VS. Die is een uitvloeisel van het overwicht van fantasie in de politiek, en die is zeker niet ongevaarlijk. Mensen raken gevangen in de alternatieve fantasieën die ze aangeboden krijgen, nemen ze voor werkelijkheid aan en kunnen er moeilijk buiten treden. Intellectuelen en journalisten hebben de verantwoordelijkheid om mensen eraan te herinneren dat die fabels niet de werkelijkheid zijn. Maar ze overleven natuurlijk toch, in het Amerikaanse politieke leven en de Amerikaanse cultuur, en leveren uiteindelijk een soort machtsbalans op tussen concurrerende narratieven.’
U bent ook geopolitiek analist. Hoe zullen andere machtige landen volgens u op deze verkiezingsuitslag reageren?
‘De Amerikaanse houding naar de wereld zal natuurlijk veranderen. De botsing tussen Amerika en Europa onder Trump zal waarschijnlijk omslaan in een zeer positief moment in de trans-Atlantische betrekkingen. Ik stel me voor dat Biden kort na zijn inauguratie naar Europa komt en er dan alles aan zal doen om dat te presenteren als onderdeel van zijn verhaal over vernieuwing. Hij zal een Westen presenteren dat nieuw leven is ingeblazen, terwijl landen die een nauwe relatie hadden met het Amerika van Trump naar de achtergrond zullen verdwijnen.
Belangrijker is China. De meeste analisten vertellen ons dat er niets zal veranderen, omdat de Amerikaanse publieke opinie de afgelopen jaren zo dramatisch is verschoven ten opzichte van China. Maar volgens mij waren er in het presidentschap van Trump twee fasen. In de eerste twee jaar projecteerde hij een harder beeld van de VS en probeerde hij internationale samenwerking tegen China te organiseren. In de tweede helft liepen de zaken uit de hand en gleden ze af in de richting van een groter conflict. Ik denk dat Biden ons terugbrengt naar Trumps eerste twee jaar.’
En denkt u dat Biden voor een nieuw momentum zorgt in samenwerking tegen klimaatverandering en andere mondiale problemen?
‘Ik denk dat hij het zal proberen op het niveau van taal en op het niveau van symbolen, maar ik denk niet dat hij veel zal bereiken. Ik denk dat we op weg zijn naar een wereld waarin klimaatverandering een scenario wordt voor staatsconcurrentie. Het wordt denk ik vergelijkbaar met Covid-19. Toen de pandemie losbrak gingen landen, in plaats van samen te werken aan een echte oplossing, proberen hun plek te verbeteren op de wereldwijde distributieranglijst voor beschermende kleding en een mogelijk vaccin.
We vinden het schokkend om te zien dat Covid-19 meer een aanleiding werd voor internationale concurrentie dan voor samenwerking. Maar ik ben ervan overtuigd dat hetzelfde zal gebeuren met klimaatverandering. Ik denk dat we een paar pogingen van de regering-Biden zullen zien om een nieuw tijdperk in te luiden, en om met China te praten over mondiale oplossingen. En ik denk niet dat het voorbij het niveau van symbolen zal komen.’