Compost

Drie tieners staan aan de rand van een duinpan en kijken een moment naar beneden voordat ze zich in het zand laten zakken en de heuvel afdalen. Ze doen dat op handen en voeten, als dieren met vier poten, maar dan dubbelgeklapt en achterwaarts, met hun buiken naar de hemel gericht. De zwaartekracht trekt de trui van een jongen naar beneden en laat zijn buik bloot terwijl de capuchon als vanzelf zijn hoofd bedekt. Het is een koddig gezicht, maar uit de vastberadenheid waarmee de jongen zich een weg door het zand baant, de blik naar voren gericht maar zijn hoofd op zijn kop, en zijn voeten aan de achterkant maar de tenen in verkeerde richting, spreekt het vermoeden dat dit geen acrobatisch kunstje is maar bittere ernst. Deze zwijgzame jongeren met hun vertraagde bewegingen lijken niet afkomstig van deze planeet, of tenminste niet uit de mensenwereld zoals wij die kennen – ze beroeren het landschap op een heel nieuwe manier.

Het is slechts één scène uit de even betoverende als huiveringwekkende video Songs from the Compost: Mutating Bodies, Imploding Stars van de Litouwse kunstenaar Eglė Budvytytė, in samenwerking met Marija Olšauskaitė en Julija Steponaitytė. Vorig jaar draaide hij op de Biënnale van Venetië en nu is hij te zien in de historische ruimte van de Vleeshal in Middelburg, waar de gotische bogen van het plafond de projectie van de video omkransen als een gordijn in het theater.

In een andere scène zit een groepje jongeren in een bos voor de kluit van een ontwortelde boom, ze raken elkaar aan in wat doet denken aan een erotisch samenzijn ingegeven door kosmische krachten. Dan liggen ze weer doodstil op de rotsen op een bedje van mos, met kleine zwammen die groeien op hun witte benen en hun blote, bleke rug. Steeds klinken de mooiste liederen, heldere stemmen die begeleid door het gedrup van water zingen over dierlijke sensaties en menselijke gevoelens, over stenen en over de oceaan. In de muziek klinkt een vage echo door, alsof de klanken en stemmen daadwerkelijk uit de ruimte komen, of juist vanuit de diepte, vanuit het compost.

De benedenwereld, het onzichtbare leven onder de grond en de geschiedenis van aarde die je gewoon tussen je vingers door kunt laten gaan, is een groot thema in de kunst. In het Glazen Huis in het Amsterdamse Amstelpark transformeert kunstenaar Elena Khurtova momenteel aarde tot betonblokken, en weer terug. Bij Framer Framed is een tentoonstelling van kunstenaarscollectief On-Trade-Off te zien over grondstoffen, met bespiegelingen op de exploitatie van de aarde. In de Plenaire Zaal van de Tweede Kamer prijken sinds enige tijd hompen zee- en rivierklei uit verschillende delen van het land, een kunstwerk van Jos de Putter dat politici met beide benen op de grond moet houden.

Langzaam dringt het besef door dat de relatie tussen mens en aarde wederkerig is, en kunstenaars trekken dat perspectief breder en dieper. Budvytytė laat zien dat het daarbij niet alleen gaat om alles wat je uit de aarde opdiept, maar ook om wat je eraan toevoegt. Geïnspireerd door onder andere sciencefictionschrijver Octavia E. Butler, haar schrijven over relaties en intimiteit tussen verschillende vormen van leven, schuwt ze de duistere aspecten van het populaire idee van een symbiotisch samenleven met de aarde niet. Songs from the Compost, opgenomen op de Koerse Schoorwal in Litouwen, staat in het teken van een allesverterend proces van rot en groei, van een nietsontziende cyclus van leven en dood. Het shot van een mens met een onbestemde foetus aan een navelstreng tussen de benen is even schokkend als ontroerend, gaat heel wat verder dan een homp rivierklei. De jongeren dragen soms vreemde protheses aan hun ledematen en de vale kledingstukken om hun lijf lagen voorafgaand aan de opnames enige weken te vergaan onder de grond.

De Vleeshal is voor de gelegenheid opgedeeld in twee gedeelten met elk een eigen ingang. Achterin ontwikkelde Budvytytė samen met Olšauskaitė het werk Song Sing Soil, een wonderschone installatie met trampolines die aan elkaar kleven als de bladeren van een bloem, opgesteld te midden van witte wolken uit een rookmachine met een geluidskunstwerk dat de ruimte verder vult met klank en zang. Waar de video laat zien hoe lichamen zich voortbewegen door een landschap, maakt Song Sing Soil invoelbaar hoe ze ermee kunnen samenvallen. Op gezette tijden vindt op de trampoline een performance plaats en op andere momenten kunnen bezoekers het toestel zelf bestijgen. Niet om hoog in de lucht te springen, maar om een moment diep weg te zakken.