Hennie Hemmes is boos. Maandag zou staatssecretaris Jetta Klijnsma (pvda) van Sociale Zaken naar Oost-Groningen komen. Maar haar assistent belde gisteren af: te druk. ‘Groningen is ook geen Gouda’, zei hij erbij. ‘Dat schiet bij mij dus in het verkeerde keelgat’, foetert Hemmes. ‘Mijn collega uit Stadskanaal en ik zijn ook twee keer voor een half uurtje naar Den Haag gereden. Dat is net zo ver. En wij hebben geen dienstauto met chauffeur.’
Hemmes heeft Klijnsma nodig. De voormalig stratenmaker en kartonarbeider is namens de SP wethouder van Sociale Zaken in Pekela. Uit hoofde van die functie is hij ook bestuursvoorzitter van Synergon, het werkvoorzieningschap in Winschoten dat Pekela met de buurtgemeenten Oldambt en Bellingwedde onderhoudt. Synergon is met zo’n vijftienhonderd medewerkers een van de grootste werkgevers in de regio. Alleen Wedeka in Stadskanaal is groter, maar ook dat is een sociale werkvoorziening.
De Wet sociale werkvoorziening (wsw) gaat per 1 januari 2015 op in de nieuwe Participatiewet. Dan stopt de instroom en rest voor de negentig SW-bedrijven in het land een sterfhuisconstructie. Nu zijn er honderdduizend wsw’ers, op termijn blijven er dertigduizend plaatsen voor ‘beschut werk’ over. Arbeidsgehandicapten moeten zo veel mogelijk aan de slag in reguliere bedrijven, vindt de staatssecretaris. De overheid heeft met werkgevers afgesproken dat er 125.000 banen voor hen gecreëerd worden. Dat klinkt mooi, zegt Hemmes. ‘Maar hier in de regio is dat een utopie. Die banen zijn er niet.’
Ondertussen wordt 1,3 miljard bezuinigd op het participatiebudget dat gemeenten krijgen. De subsidie van 27.000 euro per wsw’er is straks nog maar 22.700 euro. Het probleem is dat de loonkosten gelijk blijven. De cao van de sociale werkvoorziening biedt een salaris van 120 procent van het minimumloon én ontslagbescherming. Een ‘gouden kooi’ wordt die combinatie wel genoemd, maar dat vindt SP’er Hemmes ‘flauwekul’. Gemeenten moeten straks wel de tekorten aanvullen. En omdat in Oost-Groningen meer dan drie keer zo veel wsw’ers zijn dan het landelijk gemiddelde is dat een miljoenenstrop. Hemmes: ‘Als de plannen doorgaan, zijn alle gemeenten in de regio over drie jaar failliet.’
De sociale werkvoorziening is bedoeld voor mensen met een lichamelijke, psychische of verstandelijke beperking die niet zonder begeleiding kunnen werken. Maar in Oost-Groningen zijn lang niet alle mensen in de werkvoorziening gehandicapt, geven ze hier ruiterlijk toe. ‘Ons personeel is een dwarsdoorsnede van de lokale beroepsbevolking’, zegt Synergon-directeur Ed Scherbeyn. Hij denkt dat dertig tot veertig procent bij een reguliere werkgever zou kunnen werken.
Maar de historie wreekt zich, legt Hemmes uit. Door de mechanisatie van de landbouw verdween in de graanrepubliek van herenboeren en landarbeiders veel werk in de agrarische sector. Toen in de jaren zeventig ook nog eens de strokartonfabrieken in de voormalige Veenkoloniën werden gesloten, zat de regio met veel overtollige arbeiders. Hemmes: ‘Als je een week last van je rug had gehad, kon je zo in de sociale werkplaats aan de slag.’ Ook langdurig werklozen konden er terecht. De gemeenten in het rode bolwerk, de vakbonden, werkgevers, het kabinet: iedereen vond het best. Tekorten werden bijgelegd door het rijk.
Met de economie in Oost-Groningen kwam het nooit meer goed. Recent had Blauwestad de regio een impuls moeten geven. In 2005 werd ten noorden van Winschoten achthonderd hectare landbouwgrond onder water gezet: het Oldambtmeer. Maar van de omliggende 1480 kavels voor luxe woningen zijn er slechts 195 verkocht. In zijn boek De graanrepubliek vraagt Frank Westerman aan Koert Stek wat in Oldambt wél tot bloei is gekomen. ‘Tja. Goeie vraag’, mijmert de oud-cpn-politicus uit Beerta. ‘Seksboerderijen.’ Casa Blanca, Huize Rianda. Naakte Griekse beelden achter Heras-hekwerk.
Maar de arbeidsmarkt bloeit niet. Zeker niet in het segment van laag- en ongeschoolde arbeid (Hemmes: ‘Werk waar je handjes voor nodig hebt’), waarvan hier een aanbodoverschot is. In de laatste kartonfabriek van Pekela wordt het meeste werk door robots gedaan. Hoger opgeleide jongeren trekken weg. De werkloosheid en het aantal uitkeringen is twee keer hoger dan het landelijk gemiddelde. Vorig jaar vonden in Pekela vijf bijstandsgerechtigden een baan. ‘Dat is hier een groot succes’, zegt Hemmes. Het uwv in Veendam organiseert workshops ‘Solliciteren in Duitsland’.
Ondertussen werken er in Oost-Groningen ruim drieduizend mensen in de sociale werkvoorziening. Dat komt neer op één op de twintig banen in de regio. Landelijk is dat één op de honderd. Elders is de sociale werkplaats een toevluchtsoord voor mensen met een handicap, in Winschoten is Synergon een gerespecteerd bedrijf waar geen werknemer zich voor schaamt. Tragisch maar waar, erkent directeur Ed Scherbeyn. ‘Er zijn kinderen die zeggen: “Ik wil later bij Synergon werken.”’
Op de Synergon-locatie Textiel en Papier aan de A.W. Romijnweg op het Winschotense industrieterrein werken zo’n 350 mensen. Aan lange tafels of lopende banden gezeten stoppen ze zelfbouwmodelletjes of gadgets bij tijdschriften in folie, ze stofferen vrachtwagenmeubilair voor Scania en Mercedes (twaalfhonderd matrashoezen per week), ze snijden karton op maat of drukken visitekaartjes. Op deze locatie werken de ‘zwakste schakels’, zegt Hemmes. De meesten ‘hebben iets’. Ze hebben een hersenbloeding gehad, hebben last van een hernia of zijn laagbegaafd. Anderen werken vanwege hun geestesgesteldheid in een ‘prikkelarme omgeving’ zonder muziek en met maximaal vijf collega’s.
Synergon heeft ook een metaalwerkplaats, een postsorteercentrum en een afdeling ‘beschut buiten’: groenvoorziening, schoonmaak, schilders. ‘Die zouden ook bij een schildersbedrijf kunnen werken. Ze zijn misschien alleen wat langzamer’, zegt Scherbeyn. Zo’n tweehonderd werknemers worden gedetacheerd. Bijvoorbeeld aan de gemeente, waar ze dienst doen als sporthalbeheerder of onderhoudsmedewerker op de begraafplaats. Maar ook bij de kartonfabriek – om de cirkel rond te maken. Dat allemaal gesubsidieerd. Nu nog door het rijk, straks hoofdzakelijk door de gemeente.
‘Heb je die mooie auto niet meer?’ vraag Edwin de Jonge (35) aan directeur Scherbeyn. In de hoek van de inpakhal hangt een geïmproviseerd bord met de tekst ‘Specialist vouw- en plakwerk’. Dat is wat hij is: De Jonge vouwt kartonnen dozen en plakt ze in één beweging dicht met een taperoller. Zijkant, onderkant, zijkant. De hele dag, al zestien jaar. ‘Je denkt misschien dat het makkelijk is, maar er zijn heel veel verschillende formaten’, waarschuwt hij. ‘Deze is 2,20 maar je hebt ook 1,17.’ Wat die maten betekenen, weet hij niet. Hij denkt ook niet dat hij ergens anders zou kunnen werken. ‘Dat is een beetje te moeilijk. Dan begin ik te stotteren.’ Bovendien: met wie moet hij dan naar Turkije?
Want Synergon is behalve een werkplaats ook een gemeenschap. Er zijn SW-vakanties naar Marmaris, Mallorca of Valkenburg en er is een jaarlijkse Synergon-playbackshow. Dan doet een inpakmedewerker in glimmend jasje Henny Huisman na. Scherbeyn: ‘Er zijn medewerkers die op hun vrije dag in de kantine koffie komen drinken. Voor veel mensen is dit hun leven.’
Op de afdeling kartonnage laat Henderico Zijl (46) zien hoe de goudkleurige kartonnetjes waarop zalm wordt verpakt worden gesneden, gerond en geseald. Een order van de kartonfabriek uit Pekela, waarvoor dit werk te gevarieerd is om economisch interessant te zijn. Zijl verbrijzelde op zijn veertiende zijn benen bij een auto-ongeluk. Eerst werkte hij in de inmiddels gesloten champignonkwekerij van Synergon. Nu probeert hij carrière te maken. De multomap met het studiemateriaal voor de opleiding ‘Leidinggeven c-hzw’ ligt naast het bureau met het weekschema voor de productie. In een regulier bedrijf zou het werk voor hem te snel gaan, denkt hij. Dat geldt ook voor veel van zijn collega’s. Die zouden nergens aan de bak komen. ‘Als de stekker eruit gaat, gaat de boel in de fik.’
Door de voorziene tekorten op het SW-bedrijf heeft de gemeente Pekela straks per inwoner 69 euro per jaar minder te besteden. In Bloemendaal is dat vier euro per inwoner. De vergelijking is de gekwantificeerde noodkreet waarmee zeven Oost-Groningse gemeenten op 13 januari tijdens een hoorzitting over de Participatiewet de Tweede Kamer hebben proberen te overtuigen van de ernst van hun zaak. Ze willen dat het rijk rekening houdt met de precaire economische situatie waarin de grensregio zich bevindt. Concreet: 35 miljoen euro compensatie en vijftien miljoen om structureel iets aan de werkgelegenheid te doen. Vooralsnog zonder resultaat. Hemmes: ‘Iedereen knikt begripvol, maar er verandert niets.’
Maar werkverschaffing is toch ook geen overheidstaak? Net als de Veendamse wethouder Klaas Steenhuis, die namens Oost-Groningen de Tweede Kamer toesprak, vreest Hemmes het alternatief: ‘Financiële rampspoed’ en ‘een sociaal drama’. Veel wsw’ers zullen in de bijstand terechtkomen. Dat scheelt de gemeente in eerste instantie geld, maar het is volgens Hemmes een kortetermijnoplossing. ‘Nu zie ik mensen tevreden zijn met zinnig werk. Als ze thuis komen te zitten, zullen de maatschappelijke kosten uiteindelijk veel hoger zijn. Alcoholisme, huiselijk geweld, schuldhulpverlening, doktersbezoek, jeugdzorg. Dat kost bakken met geld.’ En mensen laten verhuizen naar een regio met meer werk? ‘Veel mensen hebben een koophuis. Zie dat maar eens kwijt te raken hier. Je kunt ook niet verwachten dat ze hun hele hebben en houden opgeven voor een jaarcontractje in het westen’, vindt Hemmes.
Achter de onvrede over de onzekere toekomst van een sociale werkvoorziening gaat een hardnekkiger sentiment schuil. De gaswinnings- en aardbevingsproblematiek heeft oude wonden opengehaald. Scherbeyn: ‘De mensen hier voelen zich in de steek gelaten, bedonderd. Het gevoel is: we tellen niet meer mee. Geef ons maar een status aparte, zeggen ze. Dan houden we het gas en redden we ons wel.’ Volgens Hennie Hemmes zouden de tijden van de Pekelder communist Fré Meis, die de stakingen in de strokartonindustrie leidde, wel eens kunnen herleven. ‘Groningers zijn rustige mensen die niet snel in opstand komen. Maar je voelt de onrust in de regio. Het borrelt.’
Voorlopig hebben de Oost-Groningse gemeenten de noordelingen Jacques Wallage (oud-burgemeester van Groningen) en voormalig staatssecretaris Henk Bleeker ingehuurd om te lobbyen in Den Haag. Veel verwacht Hemmes er niet van. ‘Volgens mij hopen ze daar dat per ongeluk de dijken doorbreken. Dan maken ze van Oost-Groningen een mooi natuurgebied.’
Beeld: Sociale werkvoorziening Synergon in Winschoten, afdeling metaal (Kees van de Veen/HH)