‘Dank voor je geweldige steun, Neelie’

Op het beeldscherm van de Uber-medewerker verschijnt een error-melding als hij probeert in te loggen op zijn computer in Ubers hoofdkantoor aan de Amsterdamse Vijzelstraat. Over zijn schouder kijken ambtenaren van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ilt) mee, die op de ochtend van 26 maart 2015 in het pand staan om informatie op te halen. De medewerker probeert meermaals het systeem in te komen, maar alle pogingen mislukken. De opsporingsbeambten verlaten onverrichter zake het pand.

Een week later staat de inspectie weer bij Uber op de stoep. Ze wil nog steeds informatie hebben over UberPop: een platform waarop particuliere chauffeurs zonder vergunning met hun eigen auto bijverdienen aan ‘meerijders’ – ritjes waarover Uber commissie ontvangt. Volgens de inspectie is UberPop een illegale taxidienst, in strijd met de Nederlandse taxiwetgeving. Daarom komt ze bij Uber chauffeurslijsten halen, om ‘illegale snorders’ te kunnen beboeten.

Terwijl de inspecteurs binnenstappen, vindt er een snelle mailwisseling plaats tussen Amsterdam en Ubers hoofdkantoor in Silicon Valley. Het zogeheten invalprotocol wordt die ochtend in gang gezet. Ubers wereldwijde baas Travis Kalanick geeft om 09.32 uur de opdracht aan de Europese Uber-top om alle interne computersystemen in Amsterdam plat te leggen: ‘Please hit the kill switch ASAP… Access must be shut down in AMS.’

Op guerrilla-achtige wijze zette de Amerikaanse techstart-up Uber tien jaar geleden voet aan de grond in Europa. Met een grote hoeveelheid durfkapitaal probeerde het bedrijf, vanuit zijn Europese hoofdkantoor in Amsterdam, de geldende taximarkt in Europese steden omver te werpen. Het negeerde daarbij doelbewust alle geldende wetgeving en saboteerde opsporingsinstanties en toezichthouders. En terwijl de inspectie trachtte te handhaven, spande Uber samen met Haagse politici, ambtenaren en zelfs de Nederlandse Belastingdienst om het bedrijf vrij te pleiten.

Dat blijkt uit de Uber Files, meer dan 124.000 interne documenten van Uber, die gelekt werden aan The Guardian, dat ze deelde met het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (icij). In Nederland deden Platform Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad onderzoek naar de Uber Files. Het lek bevat e-mails, chatberichten, notulen, memo’s en andere bedrijfsdocumenten van Uber tussen 2013 en 2017.

De Uber Files geven een ongekend gedetailleerde inkijk in de vaak ongrijpbare lobbywereld. Ze tonen bovendien hoe Nederland de rode loper uitrolt voor een Amerikaanse multinational die wetten gewoonweg negeert. Uber stuurt chauffeurs illegaal de weg op, maakt met een kill switch zijn administratie weg voor opsporingsinstanties en probeert ondertussen met een agressieve lobby de Nederlandse politiek om zijn vinger te winden. Een van Ubers wapens is Neelie Kroes, die in de afkoelperiode na haar eurocommissariaat in het geheim lobby-acitiviteiten voor het taxibedrijf ontplooit.

Niet alleen de Nederlandse politiek bedient Uber. Als andere Europese landen informatie opeisen van Ubers Europese hoofdkantoor in Amsterdam schendt de Nederlandse Belastingdienst meerdere Europese verdragen en afspraken door lidstaten te belobbyen en internationaal onderzoek te traineren en te vertragen.

Uber lanceert zijn controversiële dienst UberPop niet toevallig op een zomerdag in 2014: daar gaat een strategische discussie aan vooraf. ‘Dan zijn de politie en de ilt met vakantie’, mailt Zac de Kievit, hoofd legal Europa, aan zijn collega’s. Maar, zo mailt een adviseur van Uber, september zou ook kunnen, dan is politiek Den Haag druk met de begrotingen.

Dat is sinds de eerste lancering in San Francisco in 2010 Ubers wereldwijde modus operandi: Uber rolt zijn taxidiensten, die zelden aan nationale of lokale wetgeving voldoen, steeds razendsnel uit op een moment waarop politiek en handhaving een andere kant op kijken. Topmensen van Uber mailen onderling dat ze daarbij sowieso tegen problemen zullen aanlopen, ‘because well, we’re just fucking illegal’. Met marketingtrucs en kortingscodes maakt het bedrijf zich vervolgens in zo’n korte tijd onmisbaar voor de stedeling dat de politiek Uber niet meer zonder publieke weerstand kan verbieden.

Uber weet heel goed dat zijn Pop-dienst ook in Nederland illegaal is: dat heeft minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu al tijdens de lancering laten weten. Via UberPop kan elke amateurchauffeur met rijbewijs en auto zich aanmelden, de Uber-app installeren en ‘meerijders’ oppikken. Dat maakt UberPop de helft goedkoper dan officiële taxi’s. Volgens de wet moet elke taxichauffeur een vergunning, een gekeurde auto en blauwe nummerborden hebben, en zich aan rusttijden houden. Wie dat niet doet maar toch chauffeurt, is een ‘illegale snorder’.

Maar Uber wil de taximarkt verstoren – die is volgens het bedrijf achterhaald en corrupt. Dus rolt het zijn diensten illegaal uit en denkt wetsveranderingen gaandeweg wel af te dwingen. In Nederland wil Uber het debat over de taxiwet aanzwengelen door vvd-Kamerlid Barbara Visser Kamervragen te laten stellen, zo blijkt uit een mailwisseling tussen Ubers lobbyisten: ‘Want zij steunt Uber, en wil haar profiel verstevigen.’

Op 19 juni 2014 brengt een externe Uber-lobbyist een bezoekje aan Visser, zo blijkt uit een factuur die hij later indient bij Uber. Begin augustus 2014 stelt Visser inderdaad vragen: of de taxiwetgeving niet herzien moet worden, en of de staatssecretaris het met haar eens is dat er een ‘fundamentele discussie’ over de toekomst van het taxivervoer moet plaatsvinden? Ubers lobbyisten bejubelen haar daarna: ‘She’s a superstar.’ Als bedankje voor haar behulpzame vragen willen ze haar een fotootje gunnen met Uber-baas Travis Kalanick. Vervolgens belobbyt Uber het ministerie van Infrastructuur en Milieu om het van ‘input voor antwoorden’ te voorzien.

Visser bevestigt in een reactie met de lobbyist van Uber gesproken te hebben, maar ook met andere belanghebbenden. Ze stelt van al deze partijen informatie ontvangen te hebben voor debatten en Kamervragen.

Terwijl Uber in Den Haag voor versoepeling van de taxiwet lobbyt, haalt de Inspectie Leefomgeving en Transport UberPop-chauffeurs in Amsterdam van de weg. Drie maanden na de start van UberPop legt ze vier chauffeurs een dwangsom op: voor elke keer dat ze opnieuw via UberPop rijden, moeten ze tienduizend euro betalen. De top van Uber is weinig ontdaan, integendeel. ‘Goed nieuws, Zac’, mailt de directeur Europa aan zijn hoofd legal Zac de Kievit. ‘Erg interessant dat de ilt zich niet zo agressief opstelt, dat betekent dat we Pop op volle kracht doorzetten.’ Uber lanceert Pop na Amsterdam ook in Rotterdam, Den Haag en Utrecht, en werft nog eens honderden chauffeurs. Die chauffeurs lopen het risico van een hoge boete. Maar Uber heeft geleerd van de eerste handhavingsacties van de inspectie, schrijft Niek van Leeuwen, hoofd Nederland, in een e-mail aan onder anderen ceo Travis Kalanick. Uber introduceert een noodnummer voor chauffeurs en verscherpt zijn ‘processen om verdachte activiteit te greyballen’. ‘Greyball’ is software van Uber om autoriteiten systematisch te misleiden en te ontwijken. App-gebruikers die een UberPop-auto zoeken, maar volgens Ubers data op een politieagent of inspecteur lijken, krijgen een nepscherm te zien waarop geen taxi’s beschikbaar zijn. Uber zette de truc al vaker in, nu blijkt dat dit ook in Nederland gebeurde.

Nederlandse inspecteurs hebben in 2014 echter nog geen idee wat hun overkomt, blijkt uit documenten die rtl eerder opvroeg. ‘Gedurende de hele middag hebben we geprobeerd een rit te boeken echter zonder resultaat’, schrijft een ambtenaar in december na controles op verschillende locaties in Rotterdam. ‘Er is wel toegang tot de app, maar geen chauffeurs beschikbaar.’ Het is de vierde onsuccesvolle poging op rij. Een week later heeft een collega wél beet – maar pas als hij op zijn privé-telefoon inlogt op de Uber-app.

Eind maart 2015 staan twintig inspecteurs en politieagenten in het kantoor van Uber in Amsterdam. Het bedrijf zat al op dat ‘bezoek’ te wachten. De inspectie heeft weken eerder de UberPop-administratie al gevorderd, maar Uber weigert die te geven. Nu de autoriteiten die informatie dan zelf maar komen ophalen, is Uber uitstekend voorbereid. Er is externe opslag gehuurd waar al het papierwerk naartoe verplaatst is, een ‘inval-handleiding’ geschreven, de kill switch staat klaar, en er is zelfs een speciaal e-mailadres: raidresponse@uber.com.

Als de inspectie eenmaal binnenvalt blokkeert Uber inderdaad al zijn IT-systemen. ‘Het lijkt er sterk op dat de wet hier is overtreden’, zegt advocaat Brendan Newitt, die gespecialiseerd is in cybercrime, over Ubers gebruik van de kill switch bij de verschillende invallen van de inspectie. Een kill switch is een mechanisme waarmee de toegang tot het internet, data of systemen geblokkeerd kan worden, dat vaak gebruikt wordt bij cyberaanvallen. Wanneer het ingezet wordt om administratie kwijt te maken tijdens een controle is het gebruik van een dergelijke switch echter illegaal. ‘De toegang tot informatie is vergrendeld, daarmee werkte Uber niet mee aan de vordering van de inspecteur’, zegt Newitt. ‘Dat is een economisch delict en een strafbaar feit. De administratie moet beschikbaar en inzichtelijk zijn.’

Naast de inzet van de kill switch schakelt Uber ook zijn politieke wapen in: Neelie Kroes, die voor Uber aan het lobbyen slaat in Den Haag. Kroes belt op de dag van de inval met de vvd-minister van Economische Zaken Henk Kamp en andere politici om de toezichthouder en de politie te doen terugtrekken, mailt Ubers Europese lobbydirecteur Mark MacGann aan ceo Kalanick. Een halfuur later mailt hij nog eens: ze sprak met de burgemeester van Amsterdam. En een klein uur later: Neelie sprak met Melanie Schultz, minister van Infrastructuur en Milieu. ‘Schultz belt me later om te bespreken hoe we iedereen aan tafel krijgen om een weg voorwaarts te vinden.’ Dat gaat uiteindelijk niet door: ‘Melanie Schultz heeft niet gebeld’, mailt MacGann ’s avonds aan Kroes. ‘Dank voor je geweldige steun.’

Kroes is dan al tijden fan van Uber. Wanneer de Belgische rechter in voorjaar 2014 bijvoorbeeld besluit om Uber te verbieden in Brussel is Kroes, dan eurocommissaris Digitale Agenda, woedend. Ze roept #UberIsWelcome in het leven en schrijft op haar officiële blog: ‘Door Uber te verbannen krijgt ze niet eens de kans het goede te doen!’

Kroes trekt de aandacht van Uber, en wordt nog tijdens haar commissariaat gevraagd als voorzitter van Ubers ‘Public Policy Advisory Board’, een achtkoppige raad in oprichting die beleidsadvies moet geven aan de ceo. Dat contact is ‘mega-confi’. Kroes’ Europese staf, geleid door prins Constantijn, mag tijdens die eerste gesprekken van niets weten. Kalanick zegt zelfs een conferentie af waar ook Kroes zal spreken: om geruchten te voorkomen wil Kroes niet met hem in het openbaar gezien worden.

Bij haar eerste aantreden als eurocommissaris, in 2004, belooft Kroes nooit meer een functie in het bedrijfsleven te nemen, ‘zelfs niet bij een bed & breakfast’. Daar moet ze meermaals op terugkomen, bijvoorbeeld als de Bahama Leaks in 2016 blootleggen dat Kroes tijdens haar eerste termijn als eurocommissaris bestuurder was van een bedrijf op de Bahama’s. Als een journalist haar daar in 2016 op aanspreekt, zegt Kroes dat ze ‘op buitengewoon transparante wijze verantwoordelijkheden’ neemt, en dat alles ‘conform de regels’ gaat.

Maar daar blijkt ook in dit geval weinig van waar. Al snel nadat Kroes de Europese Commissie verlaat, begint ze te lobbyen voor Uber. Uit de interne mails lijkt het of Uber Kroes directe opdrachten kan geven. ‘Wat willen we dat Neelie hierna eens gaat doen?’ schrijft lobbyhoofd Mark MacGann na haar behulpzame telefoontjes rond de invallen bij Uber – en hij krijgt een lijst mensen terug die Kroes moet benaderen. Kroes’ activiteiten voor Uber blijven wel geheim. ‘Onthoud: onze relatie met NK is hoogst vertrouwelijk’, mailt MacGann aan zijn collega’s. ‘Haar reputatie en onze mogelijkheid tot oplossingen te komen in Nederland en daarbuiten zal lijden onder geklets.’

Als Kroes al bijna een jaar informeel aan het bellen en praten is voor het techplatform vraagt ze een Brusselse ethische commissie eindelijk toestemming om officieel toe te treden tot Ubers adviesraad. Die instemming is een verplichting voor ex-eurocommissarissen, om belangenverstrengeling te voorkomen. De Uber Files onthullen correspondentie tussen Kroes en de secretarisgeneraal van de Europese Commissie, die haar het negatieve oordeel van de ethische raad overbrengt. Met hulp van MacGann schrijft ze daarop een lange bezwaarbrief aan de voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker.

Maar ook Juncker buigt niet. Kroes krijgt een kort maar duidelijk briefje met eenzelfde oordeel terug: ‘Vanwege de huidige stand van zaken rond Uber’ en gezien Kroes’ ‘eerdere verantwoordelijkheden’ zal ze moeten wachten tot ze plaats mag nemen in de adviesraad tot ze achttien maanden commissaris-af is. ‘De grote baas heeft besloten’, mailt Kroes spottend aan Ubers lobbydirecteur Mark MacGann. ‘How rude’, antwoordt die. Daarop reageert Kroes nog eens: ‘You mean, how drunk’ – refererend aan Junckers vermeende alcoholprobleem.

Na het ferme ‘nee’ van Juncker lobbyt Kroes informeel echter rustig door voor Uber. Zo gaat ze begin 2016 volgens de Uber Files nog samen met Mark MacGann op bezoek bij transportminister Schultz van Haegen, heeft ‘a very strong meeting’ met de dan net aangetreden staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Sharon Dijksma, en helpt Uber met een brief aan eurocommissaris Margrethe Vestager, waarin Uber klaagt over vermoede schending van Europese mededingingswetten in vier EU-landen.

Uiteindelijk installeert Uber de adviesraad op 4 mei 2016 – precies achttien maanden nadat Kroes is afgezwaaid als eurocommissaris. Voor die functie ontvangt ze twee ton per jaar. ‘Dit is zo’n duidelijk geval van belangenverstrengeling. Er zijn zoveel ethische kwesties hier. Ze stelt hier gewoon haar eigen economische belangen voorop’, zegt hoogleraar Christoph Demmke van de Universiteit van Vaassa in Finland, expert op het gebied van integriteit en adviseur van het Europees Parlement. ‘Er staan sancties op het overtreden van de gedragscode voor commissarissen. Maar daar gaat een zware politieke procedure aan vooraf. Kroes weet hoe ze deze mensen moet bespelen, ze kent briljante advocaten en ze speelt het spel omdat ze weet dat haar waarschijnlijk niets kan gebeuren.’

‘Het is nogal wat’, zegt emeritus hoogleraar bestuurskunde Leo Huberts: ‘Kroes heeft binnen twee weken nadat de inspectie Uber binnenvalt contact met meerdere leden van het kabinet, een topambtenaar en de burgemeester van Amsterdam, laat het onderzoek zien. Niet alleen Kroes zelf, maar ook de vele politici die door haar benaderd werden hadden zichzelf achter de oren moeten krabben, zeker rond de invallen van de inspectie.’ Politici moeten immers onafhankelijk zijn en afstand houden, en de zaak en de persoon mogen niet door elkaar gaan lopen, stelt Huberts: ‘Je kunt Uber een prachtig bedrijf vinden, maar uiteindelijk moet je een besluit nemen vanuit het publieke belang. Oneigenlijke privé-betrokkenheid, de relaties met vrienden of partijgenoten mogen geen rol spelen.’

Zelfs Kroes kan niet voorkomen dat het Openbaar Ministerie in april 2015 overgaat tot vervolging van Uber voor de illegale UberPop-dienst, en ook niet dat Ubers Europese directeur juridische zaken Zac de Kievit bij een van de invallen van de inspectie in de boeien geslagen wordt. De Kievit, die vijf uur vastgehouden wordt, krijgt van de rechter uiteindelijk een boete van 750 euro voor het belemmeren van de rechtsgang. ‘She harassed the head of civil service’, schrijft een Uber-lobbyist nog na Kroes’ belronde, doelend op Siebe Riedstra, secretaris-generaal van het ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Topambtenaar Siebe Riedstra ontkent bij navraag door Kroes ‘harassed’ te zijn, maar werd wel door haar gebeld in april 2015. Riedstra gaf haar het telefoonnummer van de inspecteur-generaal van de inspectie. Op de vraag hoe Kroes zich bij hem meldde, zegt hij: ‘Volgens mij vanuit de rol van adviseur. Ze was er helder over dat ze aan Uber verbonden was.’

Kroes laat echter weten ‘geen formele of informele rol bij Uber gehad te hebben’ vóór haar officiële aanstelling als voorzitter van Ubers adviesraad in mei 2016. Wel zegt zij als Special Envoy bij de StartupDelta, een door de Europese Commissie goedgekeurde functie, ‘contact te hebben gehad met een breed scala van bedrijven, overheden en ngo’s, met als doel een bedrijfsvriendelijk en gastvrij ecosysteem in Nederland te bevorderen’. StartupDelta is een overheidsorganisatie voor start-ups. Het ministerie van Economische Zaken, waaronder de instelling valt, laat weten dat de Special Envoy geen ministers of hoge ambtenaren benadert ten faveure van grote bedrijven.

Volgens Henk Kamp, die destijds minister van Economische Zaken was en Kroes gevraagd heeft speciaal gezant te worden, viel Uber echter niet onder de doelgroep van StartupDelta. Het bedrijf werd in 2015 al gewaardeerd op 51 miljard dollar, en was geen start-up meer te noemen.

Kamp, die volgens de Uber Files regelmatig contact had met Kroes over Uber, kan zich die contactmomenten niet herinneren. Melanie Maas Geesteranus (destijds Schultz van Haegen), herinnert zich dat er tijdens haar ministerschap van Infrastructuur en Milieu contact was met Uber, maar weet niet meer met wie en wanneer. Het heeft ‘haar handelen niet beïnvloed’, stelt ze. Voormalig staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Wilma Mansveld gaat niet in op vragen omdat ze ‘niet voldoende en accuraat’ antwoord kan geven. Haar opvolger, Sharon Dijksma, laat weten ‘verschillende momenten met verschillende mensen contact te hebben gehad over de taxibranche’.

In april 2015, de maand waarin de ilt het Amsterdamse kantoor opnieuw binnenvalt en het OM een strafrechtelijk onderzoek begint, komen een delegatie van Uber en de Nederlandse Belastingdienst samen op het Nederlandse Consulaat in San Francisco. De directeur investeringsprojecten van de Netherlands Foreign Investment Agency (nfia), een staatsorgaan dat Nederland moet promoten als vestigingsplaats voor multinationals, is ook aanwezig. ‘We denken dat hij, gezien zijn “salesfunctie”, ontvankelijk zal zijn voor onze positie’, schrijft Zac de Kievit, op de ochtend voorafgaand aan het gesprek over een van de aanwezigen.Niet alleen Nederlandse handhavers zitten Uber op de hielen. In 2014 starten verschillende Europese lidstaten belastingonderzoek naar Uber, en dienen in ieder geval vanaf 2015 informatieverzoeken in bij de Nederlandse Belastingdienst. UberPop-chauffeurs, die als zelfstandigen voor Uber rijden, zijn btw-plichtig. EU-landen willen daarom informatie hebben over UberPop en zijn chauffeurs – informatie die op Ubers hoofdkantoor in Amsterdam ligt. Het is de taak van de Nederlandse Belastingdienst om gevraagde informatie te vorderen en over te dragen aan EU-lidstaten.

Maar ook hier voelt Uber geen enkele behoefte om chauffeursdata te delen. Dat zou het volgens Uber voor belastingbeambten, wetgevers en politieagenten veel makkelijker maken om chauffeurs van de illegale dienst angst in te boezemen en van het platform weg te jagen. En zonder supply, zoals Ubers-lobbyisten over chauffeurs spreken, geen business. Uber wacht liever tot de Europese Unie haar taxiwetten herzien heeft – zodat UberPop niet langer verboden is: een doel waar het bedrijf hard voor lobbyt. Om die tijd te rekken zoekt Uber rugdekking van de Nederlandse Belastingdienst. ‘We kunnen ze gebruiken om het onderzoek te vertragen’, zegt De Kievit in een mail.

Op het Nederlandse Consulaat in San Francisco lijken de autoriteiten bereid die rugdekking te geven. Als gesproken wordt over de Europese informatieverzoeken die tot nu toe binnenkwamen, vraagt de nfia-afgevaardigde hoelang Uber nodig denkt te hebben om de Europese taxiregulering naar zijn hand te zetten – implicerend dat de Belastingdienst daar wel op kan wachten.

Uit interne mails van Uber blijkt bovendien dat het bedrijf een ‘sterke band’ met de Nederlandse Belastingdienst ervaart, die zich ‘collaboratief’, ‘beschermend’ en ‘verdedigend’ zou opstellen jegens de multinational. Die ‘coöperatieve’ houding komt naar voren in een internationale belastingcontrole, die in de zomer van 2015 door zes Europese landen wordt opgestart en wordt voorgezeten door Nederland. Opnieuw belooft Nederland ‘het delen van partner-data absoluut de laagste prioriteit’ te geven. Het traineert en vertraagt echter niet alleen, het houdt Uber steeds informeel en vertrouwelijk op de hoogte van de stand van het onderzoek.

Tijdens een bijeenkomst van het net geformeerde internationale onderzoeksteam mag Uber ook langskomen. Het bedrijf geeft een presentatie over het bedrijfsmodel en is achteraf euforisch: ‘Ze leken excited te worden over Uber, terwijl dit publiek niet makkelijk excited raakt.’ Na die presentatie moet Uber de zaal wegens vertrouwelijkheid verlaten. Maar de Nederlandse hoofdinspecteur zal de dag daarop informeel contact met Uber opnemen. ‘Hopelijk horen we dan ook waarover gepraat werd nadat wij weggingen’, mailt Ubers Europese belastingdirecteur Rob van der Woude aan zijn collega’s.

Hoewel de deelnemende lidstaten afgesproken hebben tijdens de controle geen direct contact met Uber te hebben, lekt een contact bij de Belastingdienst meermaals vertrouwelijke informatie uit het onderzoek – telefonisch, of bij een toevallige ontmoeting op de gang.

Ook voert de Belastingdienst, volgens de Uber Files, een informeel gesprek met het Franse ministerie van Financiën. Op papier zijn bijna al Ubers Europese activiteiten in Nederland gevestigd, waardoor Uber in de meeste landen nauwelijks belasting betaalt. Volgens Frankrijk deugt die constructie niet: het land stelt dat Uber ook in Frankrijk een zelfstandig opererende, en dus belastingplichtige, onderneming heeft. Nederland probeert Frankrijk zover te krijgen die claim te laten vallen. ‘Dit is een belangrijke strijd die de Belastingdienst voor ons moet voeren’, schrijft Van der Woude daarover. ‘Ons contact is voorzichtig hoopvol dat dat lukt, als we een manier vinden Frankrijk op andere manier wat meer te laten verdienen.’

‘De Belastingdienst is hier flagrant in overtreding’, zegt hoogleraar belastingrecht Jan van de Streek van de Universiteit Leiden. Hij kreeg inzage in Ubers stukken over de fiscus. Allereerst is de Belastingdienst volgens Europese wetgeving verplicht ‘zo spoedig mogelijk, maar tenminste binnen zes maanden’ te reageren op uitwisselingsverzoeken vanuit het buitenland. De Belastingdienst gaat maanden over die termijn heen, maar dat is nog het minste.

‘Nederland deelde echter heimelijk informatie over de standpunten en onderhandelingstactiek van andere EU-landen met Uber. Dat is in strijd met internationale verdragen en afspraken. Dat ondermijnt hun samenwerking – terwijl die samenwerking juist het dóel van deze audit was.’ Bovendien is het lekken van informatie in strijd met de nationale fiscale geheimhoudingsplicht. ‘Dat is op z’n minst een integriteitsschending, maar dit onderzoek doet denken dat Nederland de geheimhoudingsplicht opzettelijk geschonden heeft ten faveure van Uber. Dat is strafbaar.’

Van de Streek verbaast zich tot slot over de rol van de nfia: ‘Die organisatie hoort helemaal niet op de hoogte te zijn van internationale uitwisselingsverzoeken. De nfia-afgevaardigde is in een adviesrol gekropen door met Ubers belangen mee te denken. Dat gaat de functie van de nfia ver te buiten.’

‘Mijn oren klapperen’, zegt voormalig staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes, als we de casus telefonisch voorleggen. ‘Dit is niet zoals ik onze Belastingdienst ken.’ Zowel Eric Wiebes als Jeroen Dijsselbloem, destijds respectievelijk staatssecretaris en minister van Financiën en verantwoordelijk voor de fiscus, meent zich nooit met Uber bemoeid te hebben – en nu voor het eerst over deze zaak te horen. Hoogleraar Van de Streek gelooft echter niet dat het gedrag van de Belastingdienst ‘een soloactie van een losgeslagen inspecteur’ is. ‘Het ministerie lijkt aan de touwtjes te trekken, ingegeven door de wens om Uber een fiscaal aantrekkelijk vestigingsklimaat te bieden.’

De Belastingdienst laat weten naar aanleiding van onze vragen uitvoerig intern onderzoek te hebben gedaan, en geen schendingen van geheimhoudingsplicht of trainering van onderzoek gezien te hebben: ‘Waar niet-integer handelen verondersteld is, zijn de procedures correct doorlopen.’ Op specifieke vragen naar Uber kan ze niet ingaan wegens geheimhoudingsplicht.

De nfia kan zich voorstellen dat de instantie in San Francisco vragen stelde aan Uber om inzicht te krijgen in ‘de invloed die wijzigingen in taxiwetgeving zouden hebben op Ubers activiteiten in Nederland’ – maar zegt dat de nfia geen zeggenschap heeft over de timing van beantwoording van informatieverzoeken die bij een andere bevoegde instantie zijn ingediend.

Begin 2016 reizen premier Mark Rutte en Neelie Kroes, dan in functie als speciaal gezant van StartupDelta, naar Silicon Valley. Daar gaan ze onder andere op bezoek bij Uber. Het strafrechtelijk onderzoek naar UberPop is dan in volle gang, en Uber heeft – alle lobby ten spijt – net de stekker uit UberPop getrokken. Een ontmoeting tussen Rutte en ceo
Travis Kalanick kan, volgens Uber-lobbyisten, zalvend werken als de gesprekken met het Openbaar Ministerie in een ‘impasse’ belanden. Ondanks de inspanningen van de fiscus om Uber te behagen, is Kalanick ‘not pumped’ over zijn ontmoeting met Rutte, blijkt uit correspondentie voorafgaand aan het bezoek. Travis zal Rutte ‘heel hard aanpakken’. Volgens Kalanick heeft Rutte ‘niets hulpvaardigs gedaan en moet hij niet beloond worden’. Rutte mag alleen met de ceo op de foto als er vóór die tijd schot in de zaak zit in Nederland.

Toch staan Kalanick en Rutte na de bijeenkomst samen afgedrukt in de krant: een flauwe glimlach op het gezicht van eerstgenoemde, een brede grijns op dat van de premier. Volgens een gespreksverslag van lobbyhoofd Mark MacGann zou Rutte enthousiast verteld hebben over die keer dat hij een Uber nam in New York, toen hij laat was voor een afspraak met zijn idool en politiek biograaf Robert A. Caro – en gaf Kalanick enkele adviezen mee. Kalanick zou een bezoek aan Nederland later dat jaar moeten aangrijpen om Ubers imago te veranderen: ‘Nu word je beschouwd als agressief, dat zal je knuffelbaar maken.’ Ook raadt hij Uber aan samen met Neelie Kroes in gesprek te gaan met Sharon Dijksma, dan net een paar maanden staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu. ‘Ik wil jullie zien groeien’, zegt Rutte.

Afspraken die in stilte gemaakt worden, heimelijke telefoongesprekken, ingefluisterde Kamervragen en een minister-president als potentiële hefboom om een strafrechtelijk onderzoek te beïnvloeden: in de periode die de Uber Files omvatten is een flink aantal Nederlandse politici ontvankelijk voor de invretende lobby van Uber. Zij laten zich gewillig bespelen door vvd -zwaargewicht Neelie Kroes en in plaats van het publieke belang te dienen spannen zijn zich in achterkamertjes in voor een Amerikaanse multinational die zijn illegale activiteiten uitrolt in de verwachting dat deze de wetgeving vervolgens wel afdwingt.

Uber, dat zijn belastingstructuur als de ‘achilleshiel van het bedrijf’ beschouwt, is zich bewust van de graagte waarmee Nederland het bedrijf binnenhaalt, en speelt dat volledig uit. Lotte Rooijendijk van anti-corruptiewaakhond Transparency International Nederland noemt de houding van de Belastingdienst ‘moreel verwerpelijk’: ‘Het gevolg van dit soort voorkeursbehandelingen is dat het vertrouwen van de belastingbetaler in Nederland nog verder afbrokkelt.’

Maar de Belastingdienst schaadt niet alleen het vertrouwen van de Nederlandse burger, ze verkiest de particuliere belangen van een multinational ook nog eens boven die van haar EU-bondgenoten. ‘Uber heeft de Belastingdienst in zijn zak en wordt gezien als een soort belangenbehartiger’, zegt pvda-europarlementariër Paul Tang. ‘Ik heb veel gezien, maar ik vind dit toch weer schokkend.’ Volgens hem voldoet Nederland als klassiek belastingparadijs: ‘Je trekt bedrijven naar je toe en past voor hen de regels aan. De Belastingdienst saboteert daarvoor zelfs een Europees onderzoek. Waarom zouden andere landen Nederland nog vertrouwen?’

‘Uber is vandaag de dag een ander bedrijf ’, laat Uber-topvrouw Jill Hazelbaker in reactie op vragen over het lek weten. Ubers imago bereikte in 2017 na verschillende schandalen een ongekend dieptepunt, volgens Hazelbaker leidend tot ‘de beruchtste afrekening in de geschiedenis van het Amerikaanse bedrijfsleven’. Ubers beurswaarde kelderde en een reeks topmedewerkers vertrok onder druk van aandeelhouders. Ook ceo Kalanick stapte op.

Sindsdien zegt Uber de kill switch niet (meer) ingezet te hebben om autoriteiten te dwarsbomen. Ook zou het gestopt zijn met het gebruik van de softwaretool ‘greyball’ – waarvan Uber in reactie op vragen zegt niet te kunnen uitsluiten dat die ook in Nederland is ingezet. Uber bevestigt dat Neelie Kroes van 2016 tot 2018 zitting nam in de beleidsadviesraad, maar gaat niet in op vragen over Kroes’ activiteiten in voorgaande maanden. Uber zegt zich overal aan belastingwetten en regels te houden, en naar een open en transparante relatie met belastingautoriteiten te streven. ‘We zullen geen excuses verzinnen voor gedrag uit het verleden dat niet in overeenstemming is met onze huidige waarden. We vragen het publiek ons te beoordelen op wat we de laatste vijf jaar gedaan hebben, en wat we in komende jaren doen.’

Op een zonnige junimorgen in 2022 staat aan het IJ, voor het gerechtshof van Amsterdam, een bonte groep taxichauffeurs te wachten. Tientallen meters verderop staat een aantal advocaten en medewerkers van Uber, gehuld in blauwe pakken.

Het is inmiddels drie jaar geleden dat Uber, vanwege het illegale UberPop, een schikking van 2,3 miljoen trof voor het overtreden van de taxiwet. Maar voor Uber houden bezoekjes aan de rechtbank voorlopig aan.

Vandaag staat al weer een zitting in een zaak tussen Uber en de fnv op de rol. Die is aangespannen door de vakbond, en volgt uit een uitspraak van afgelopen jaar dat Uber zijn vierduizend chauffeurs in Nederland in dienst moet nemen. Uber bepaalt hun ritprijs, hun werkkleding, en de route die ze rijden, dus zijn de chauffeurs schijnzelfstandigen, redeneerde de rechter.

Maanden later heeft Uber zijn chauffeurs echter nog altijd niet in dienst genomen. Nu eist de fnv een dwangsom van honderdduizend euro voor elke dag waarop Uber zich niet aan de afspraak houdt. Uber legt de uitspraak van de rechter tot op de dag van vandaag naast zich neer.