TONEEL – Loek Zonneveld

De eindsprint van het bezoek van het Hamburgse toneelensemble DeutschesSchauspielhausHamburg aan Amsterdam begint deze dagen met de toneelbewerking van de roman Soumission van Houellebecq (zie De Groene van 18 februari). En met een regie van huisregisseur Karin Henkel, van Henrik Ibsens bankiersdrama annex boze-minnaressen-melotoneelstuk John Gabriel Borkman. Bankier Borkman heeft zich, na een gevangenisstraf vanwege een grootscheepse bankfraude, opgesloten in de bovenkamer (letterlijk & figuurlijk) van zijn kolossale villa, waar in het benedenhuis zijn vrouw en zijn ex-minnares strijden over de erfenis – ook figuurlijk & letterlijk. Het met zware doods- en ondergangssymboliek overladen stuk uit 1895/96 hoort tot het latere en ook tot het betere werk van ‘de toneel-Freud uit het hoge noorden’.

Het toneel (vorm: Karin Nottrodt) is een groot getrapt keldergewelf dat eruitziet als een nagebouwde binnenhuis-dessa met een reusachtige grijze muil als toneelopening, een ruïne vol herinneringen, een soort gesloten inrichting ook, waar deze kinds geworden (of gebleven, of welbewust naar een afdruk van de kindertijd teruggereisde) halvegaren hun laatste titanengevecht voeren. Laten we het diplomatiek formuleren: er is gekozen voor de hilarische kant van het stuk. De volumineuze, even hoge als brede Josef Ostendorf staat als Borkman tegen over twee behekste vrouwen, vertolkt door Julia Wieninger (zijn vrouw) en Lina Beckmann (zijn schoonzus en ex-minnares). Gekleurde halfmaskers en potsierlijke kostuums moeten het commedia-karakter van de enscenering onderstrepen. In Hamburg krijgen de twee dames permanent staande ovaties (in Duitsland zeldzaam) voor hun hilarische vertolkingen, en inderdaad doet Lina Beckmann een door Ibsen nooit, althans nooit zo geschreven solo over quasi-verleiding, die de boeken in mag als absoluut toppunt van toneelhilariteit.

Verder vond ik deze, een uur en 45 minuten (zonder pauze) durende floorshow, nogal vermoeiend. Karin Henkel heeft namelijk de onbedwingbare neiging om haar conceptueel bedachte plaatjes nogal indringend in te kleuren. Zoals ook al geschiedde bij haar Macbeth bij Johan Simons’ Münchner Kammerspiele in 2011, die minstens zo vervelend en be-dacht was als de versie die Simons in datzelfde jaar bij Toneelgroep Amsterdam presenteerde. Ik heb het vast helemaal mis, of ik hou gewoon te veel van John Gabriel Borkman als toneelscript, om van deze interpretatie voluit te kunnen genieten. Ga dus vooral zelf kijken. Dinsdag 1 t/m donderdag 3 maart, 20.00 uur, Rabo-zaal Stadsschouwburg Amsterdam.

Foto-expositie Reyn van Koolwijk

Naast zijn vrije werk is Reyn van Koolwijk (1956) ook een begenadigd toneelfotograaf. Hij fotografeerde in de jaren tachtig en negentig vooral in het circuit van kleine zalen. Zo heeft hij het werk van Frans Strijards en zijn toneelformatie Art & Pro uitgebreid in beeld gebracht. Maar ook de verrichtingen van jonge regisseurs, met name als zij in de Nes-theaters van Joost Sternheim en Nan van Houte werden ‘opgeleid’, is sterk door hem gedocumenteerd. Goede toneelfotografie roept in één beeld de wereld van een enscenering op, juist omdat niet geprobeerd wordt om die wereld van die ene enscenering te illustreren. Reyn van Koolwijk vangt de toneelspelers (en daarin ook de regisseurs en vormgevers) op momenten die er ogenschijnlijk niet toe doen, een moment in de enscenering waarop ze ofwel at ease zijn, ofwel zich klaarmaken voor de volgende pantersprong naar een cruciaal of crucialer moment in de voorstelling. Het is alleen al daarom een klein feest om te kijken naar zulke momenten uit bijvoorbeeld Ritter Dene Voss van Thomas Bernhard, Play Strindberg van Friedrich Dürrenmatt en Toeval. Voorval van Frans Strijards, alledrie in de regie van de laatstgenoemde. Er is nu een overzichtelijke expositie van zijn werk in een kleine galerie in de Berenstraat 24 in Amsterdam, in een van de straatjes dus tussen de grachten tussen Dam en Spui. Het is informeel ook wel aangekondigd als een soort van afscheid, want Reyn van Koolwijk is ernstig ziek. De tentoonstelling heeft een korte looptijd. Op de laatste dag zal Reyn zelf ook rondlopen, tenminste als zijn conditie dat hem toelaat. Zijn vastgelegde en afgedrukte blik, die blijft. En die is bijzonder.

Reyn van Koolwijk foto’s, Berenstraat 24 Amsterdam, t/m zondag 28 februari

POPMUZIEK – Leon Verdonschot

Het is de meest klassieke trompetsolo uit de geschiedenis van de punkmuziek, alleen al omdat het waarschijnlijk de énige trompetsolo uit de geschiedenis van de punkmuziek is. Die trompet waarmee Gorilla Biscuit in 1989 hun tweede en laatste album Start Today inleidden, was een startschot. Die trompet, en dan los.

Gorilla Biscuits, onder leiding van de charismatische Anthony ‘Civ’ Civarelli, maakten net als het verwante Youth of Today een hardcore-versie van punk die in alles positivisme uitdroeg. Het snelle, felle geluid van de band en de bijtende vocalen van Civ klinken anno 2016 nog steeds door in hardcore-bands. Civ begon later een nieuwe band, het aanmerkelijk poppy’er CIV, en trok zich vervolgens terug uit de muziek, om zich te wijden aan zijn tattooshop in Long Island.

In de loop der jaren kwam de band af en toe bij elkaar voor een reünieshow. Die op het Belgische Groezrock-festival in 2012 was zeer bijzonder indrukwekkend: zelden zullen zelfs op dat festival zoveel mensen over elkaar, van en op het podium hebben gesprongen. En Civ bleek nog steeds een even innemende als energieke frontman.

Zondag spelen de Gorilla Biscuits in Nederland: in de Effenaar in Eindhoven. Met in hun kielzog een lange lijst door hen beïnvloede bands, waaronder het bijna onvoorstelbaar intense Modern Life Is War uit Iowa.

Of het net zo indrukwekkend wordt als op Groezrock zal zondag blijken, maar één ding staat vast: het begin. Ook in de Effenaar zal Gorilla Biscuits aftrappen met de trompetsolo van Start Today. De Effenaar is zelfs een actie begonnen om de meest geschikte trompettist te werven. Dat moet in een provincie met een rijke fanfare-traditie probleemloos lukken.

Wat er vervolgens kan gebeuren, is te zien op deze opname van de reünieshow in New York, vijf jaar geleden:

Gorilla Biscuits, Modern Life Is War e.v.a. zondag 28 februari, Effenaar Eindhoven, aanvang 18:30 uur; effenaar.nl

FILM – Gawie Keyser

Charlie Kaufmans nieuwe film Anomalisa beeldt een midlifecrisis van apocalyptische proporties uit. Zo erg is het dat onze held, pas gearriveerd in de Amerikaanse stad Cincinnati waar hij de volgende dag een speech over het onderwerp klantenservice moet geven, geen enkel onderscheid meer kan maken tussen de mensen om hem heen. Niet alleen lijken ze allemaal op elkaar, ze spreken zelfs met dezelfde stem. Voor hem is niets meer mogelijk, geen gevoel, geen inspiratie en, om alles nog erger te maken, geen vooruitzicht dat het leven ook maar iets van verrassing zal brengen.

Om de sfeer van vervreemding compleet te maken is Anomalisa een animatiefilm, gemaakt met poppen in stop-motionstijl. Dat klinkt bizar, maar het wérkt. Met deze vorm dringt Kaufman, scenarist van films zoals Being John Malkovich (1999) en Internal Sunshine of the Spotless Mind (2004) en regisseur van Synecdoche, New York (2008), door tot de essentie van de crisis waarin zijn hoofdpersoon zich bevindt. Die heeft namelijk een verschrikkelijke waarheid ontdekt: het leven is uiteindelijk niets meer dan een brij van conformisme en uitzichtloosheid. En het erge is dat hij de enige op aarde is die dit weet.

Belangrijk (of in ieder geval interessant) om te weten is dat de acteur Tom Noonan, beroemd geworden door zijn vertolking van de seriemoordenaar Francis Dolarhyde in Michael Manns film Manhunter (1986), het stemtoneelspel verzorgt van ‘iedereen’ in Anomalisa. Letterlijk, van de taxibestuurder tot de conciërge tot de vrouw van hoofdpersonage Michael die ingesproken wordt door de uitstekende Engelse acteur David Thewlis. Dat geeft het geheel iets uncanny-achtigs, het bovennatuurlijke, bijna alsof je naar een horrorfilm kijkt. Dit effect wordt versterkt door de poppen die allemaal eenvormige gezichten hebben die ook nog afneembaar zijn, hoewel de reden hiervoor nooit helemaal duidelijk wordt. En ja, er is nog een andere acteur in Anomalisa en dat is Jennifer Jason Leigh, in de rol van Lisa, een jonge vrouw die Michael in het hotel ontmoet. Maar hier meer over haar vertellen, en het feit dat zij een andere stem dan die van ‘iedereen’ heeft, zou onverstandig zijn.

Anomalisa is een film die de gekantelde werkelijkheid laat zien: de wereld zoals we haar kennen, maar dan ánders. Op deze manier, uitgerekend in dit poppenspel, legt Kaufman de tragiek van het vergeefs zoeken naar menselijkheid bloot.

Te zien vanaf 25 februari

TELEVISIE – Walter van der Kooi

Sinds de eerste herdenking van de Februaristaking zijn ze altijd van de partij geweest, Ali en Leen. Ze zijn meteen na de oorlog ook letterlijk van de partij geworden – de Communistische Partij Nederland die een belangrijke rol in de organisatie van die staking speelde. Gestaald zijn ze een leven lang geweest: altijd vergaderend, actievoerend, folderend, bekerend. Ook nu nog, nu ze hoogbejaard zijn en de partij in de nevelen van de geschiedenis is verdwenen. Ze kregen twee kinderen, en wat denk je? Dochter Mona is op 25 februari geboren. Dus was ze als jarige Jop altijd op het Jonas Daniël Meyerplein. Eerst vond ze dat vanzelfsprekend, zoals voor kinderen de aangetroffen wereld nu eenmaal altijd vanzelfsprekend is; als jong meisje vroeg ze zich af of ze die dubbele ‘viering’ eigenlijk wel leuk vond; en nu, als moeder van een tienerzoon, vindt ze het eigenlijk waardeloos en viert ze haar verjaardag gewoon niet meer. Voor haar gemengde gevoelens over een jeugd waarin haar ouders bijna altijd van huis waren, vindt ze weinig begrip bij Ali en Leen: wat kan er belangrijker zijn dan een rechtvaardige maatschappij? Gebrouilleerd zijn ze niet: het blijft een hecht Mokums arbeidersgezin met elk een huisje op de volkstuin (waar Ali en Leen natuurlijk alle voorkomende gemeenschapstaken vervullen). Maar Mona, alleenstaand, pakt het in de opvoeding van haar eigen zoon wel diametraal tegenovergesteld aan. Dex is een getalenteerd en ambitieus balletleerling, en Mona begeleidt elke hap en stap. Als we hem leren kennen zal hij rond twaalf zijn en danst hij blij door keuken en kamer als hij niet op les danst. Blij ook met zijn moederkloek, die in de Stadsschouwburg, bij de jaarlijkse eindvoorstelling van de opleiding, louter oog heeft voor haar Dex en bij het applaus in volks gegil en gejoel uitbarst. We zien hem terug als hij zeventien is en de gecombineerde school- en dansopleiding van de Balletacademie doet. Mooi uitgegroeid, nog altijd talentvol, maar opeens minder plichtsgetrouw. Hij spijbelt, verzint smoezen, heeft een rampzalig havo-rapport en de dansdocenten vragen zich af of hij de onmisbare passie wel heeft. Mona ruikt onraad en gaat naar academie om te checken of hij wel aan de barre staat (tot grote hilariteit van de andere zeventienjarigen die het zouden besterven van schaamte als hun moeder opeens binnen zou stappen). Hij is absent. Ach, Dex is verliefd. Mona moet hem vanaf nu delen met zijn vriend: met z’n drieën kijken ze televisie maar Dex legt zijn hoofd niet langer in de schoot van Mona maar in die van zijn stoere vrijer. Ze heeft er vrede mee. Kijk zelf of de jongen het gaat redden in deze bitterzoete film over een communistenkleinkind dat ballerino wil worden. Ver neefje van Billy Elliot.

Nousjka Thomas, Op de vleugels van Dex, KRO-NCRV 2Doc, maandag 29 februari, NPO 2, 20.55 uur.

De documentaire Cartel Land (kandidaat voor een Oscar) opent met beelden van gewapende, gemaskerde mannen die ’s nachts in de open lucht crystal meth koken. ‘Wij zijn de nummer 1 hier in Michoacán. In kwantiteit en kwaliteit’, zegt hun leider. ‘Een vader en zoon uit de VS leerden het ons. Die fuckers studeerden scheikunde.’ Dat moeten Walter White en zijn zoon uit Breaking Bad zijn geweest, denk je, maar nee, dit is echt. ‘Het meeste wordt in de VS verkocht. We weten dat we daarmee schade aanrichten. Maar wat moeten we? We komen uit de armoe. Als dat niet zo was zouden we de wereld rondreizen of nette banen hebben zoals jullie, filmers. Maar als we ons hart laten spreken zijn we zelf de pineut. We zullen dit blijven doen zo lang God het toestaat. En we maken elke dag meer. Hier komt geen eind aan, he jongens?’ ‘Nee, hopelijk niet’, roepen die enthousiast in koor.

Het is de opmaat van een verbijsterende film die zowel speelt aan de Mexicaanse als de Amerikaanse kant van de grens. In Arizona volgen we een paramilitaire groep die Mexicaanse illegalen en drugssmokkelaars opspoort en aan de politie overlevert. In Mexico volgen we een al even particulier initiatief van burgers die zich verzetten tegen de terroriserende drugskartels, onder leiding van arts José Manuel Mirales. De moed die daarvoor nodig is, is onvoorstelbaar gezien macht en wreedheid van het drugsvolk. Mirales wordt een volksheld uit de wereld van Ben Traven. Maar goed en kwaad gaan steeds meer in elkaar overlopen, binnen organisaties en individuen. Met verbijsterende gevolgen.

Matthew Heineman, Cartel Land, VPRO 2Doc, dinsdag 1 maart, NPO 2, 22.55 uur

Beeld: (1) filmstill Cartel Land (Everett/Shutterstock/Rex Features); (2) filmstill Op de vleugels van Dex (pers.kro-ncrv.nl)