Wat er nu als een barricade uitziet, is vaak iets anders – een middel ten behoeve van crowd control, gebruikt door de machthebbers om betogers in verwarring te brengen, en op hun plaats te houden. In Groot-Brittannië bestaat de techniek die bekendstaat als ‘kettling’ uit het vastzetten van betogers in een zogenaamd door henzelf verkozen zone van protest. In tegenstelling tot traditionele en ineffectieve technieken om menigten te verspreiden – zoals de rampzalige methoden die in Ferguson, Missouri werden toegepast bij de rellen die uitbraken nadat een ongewapende zwarte jongen door een blanke politieman was doodgeschoten – houdt ‘kettling’ betogers dicht bij elkaar, dikwijls in het hart van de actie, zodat mensen niet meer kunnen ontsnappen of bewegen. Als de G20 bijeenkomt op een plek in de buurt van een golfbaan – een kuuroord of een ander goed bewaakt ontspanningscentrum – staan de barricaden nu kilometers van het centrum van de actie vandaan. Er worden verscheidene barricaden opgeworpen – niet door de betogers, maar door de veiligheidstroepen. Het is moeilijk om erachter te komen of deze barricaden bedoeld zijn om betogers te misleiden en in verwarring te brengen, maar ze staan in ieder geval uit het zicht; slechts een paar camera’s en een onmachtige verzameling traditionele betogers zijn er getuige van.
Dit alles is een heel eind verwijderd van het beroemde beeld uit 1968 van een met filmposters behangen barricade in de straten van Parijs. Voor de meesten van ons is het opwerpen van barricaden tegen charges van de Mobiele Eenheid een vage herinnering geworden. En die is – op z’n best – vervangen door het beeld van een groep mensen die haastig een auto omvergooit; zo’n groep blijft vloeibaar en zich snel bewegen, en probeert zich te onttrekken aan de ruimtelijke controle die ontstaat wanneer de autoriteiten zelf barrières gaan neerzetten.
In West-Europa zijn we nu gewend aan deze reconfiguratie. Een voorhoede van jonge, grotendeels mannelijke, met bivakmutsen getooide mobiele krachten beweegt zich naar een symbool van de consumptiemaatschappij. Banken, Starbucks, autoshowrooms – ze zijn allemaal doelwit, om maximale aandacht in de media te verkrijgen. Extatische glasregens worden gecombineerd met de perfecte façade voor tijdelijke uitingen van anarchistische snit. Intussen wordt het grootste deel van de betogers als vee bijeengedreven, in de illusie dat ze zich naar een plek begeven waar ze hun ongenoegen vrijelijk kunnen uiten – ‘kettled’ in een centrale zone, tot ze smeken er op vreedzame wijze uit te mogen.
De barricade is uiteengevallen en heeft zich vermenigvuldigd. De overgang van de barricade van de betogers naar de ‘ordebewakers’ is goed gedocumenteerd. Dit heeft geleid tot mobiele tactieken en pogingen om de doelen bij te stellen. Maar niets daarvan is effectief in een samenleving die meerdere barricaden heeft opgeworpen – waarvan sommige transparant zijn, en andere van eigen makelij maar stuurloos.
Voor de tentoonstelling Bekentenissen van de Imperfecte: 1848 – 1989 – vandaag in het Van Abbemuseum in Eindhoven hebben we diverse modellen van hedendaagse en historische barricaden gebruikt als kader voor een tentoonstelling die de twee ‘zachte’ revolutionaire momenten in de Europese geschiedenis documenteert (en daarop reflecteert) – 1848 en 1989. We gebruiken de term ‘zacht’ niet om een gebrek aan pijn of strijd te suggereren, maar om naar deze twee sleutelgebeurtenissen te verwijzen als momenten waarop territoria en gezagsstructuren verschoven. Dit waren gebeurtenissen met gewelddadige momenten, maar ze hielden primair het afstaan van territorium in aan een breed scala van aspiraties, en waren niet zozeer het gevolg van een duurzame opstand. Onze aandacht is gericht op de implicaties van 1989 in relatie tot de barricade als een vorm voor de hedendaagse samenleving.
Vijfentwintig jaar later is het voor sommigen lastig zich de zorgen te herinneren uit de maanden die aan de eerste doorbraak van de Berlijnse Muur voorafgingen. Het gevoel van dreigend staatsgeweld was bijna tastbaar. Voor velen, vooral ter linkerzijde, dempte de angst dat er een trekker kon worden overgehaald of een knop kon worden ingedrukt het verwachtingsvolle gevoel dat het gevolg was van het neerhalen van het IJzeren Gordijn. De herinneringen zijn vertekend. Margaret Thatcher – die door velen nog steeds als een baken van vrijheidsdenken wordt gezien – adviseerde de Muur te laten staan. Ze zei tegen Gorbatsjov: ‘We willen geen herenigd Duitsland. Dat zou leiden tot veranderingen van de naoorlogse grenzen, en dat kunnen we niet toestaan, omdat zo’n ontwikkeling de stabiliteit van het hele internationale systeem zou ondermijnen en onze veiligheid in gevaar zou brengen.’ Niettemin viel de Berlijnse Muur, ondanks de politieke zorgen in het centrum van de macht. En we betogen dat het beeld van een institutionele barricade die wordt neergehaald – eerst door de Berlijners en daarna door degenen die de Muur hadden gebouwd – heeft geleid tot een proliferatie van door de staat gecontroleerde tijdelijke barricaden, en een daaropvolgende afwijzing van de barricade als een vorm van protest door de romp van oud-links en andere, nieuwe activistische groeperingen.
1989 was het jaar waarin het zojuist ontwikkelde potentieel voor elektronische communicatie zich voor het eerst deed gelden. De eerste functionele, maar dure Apple-computer – de Macintosh SE30 – werd dat jaar gelanceerd. Pc’s waren al een normaal verschijnsel in kantoren, woningen en overheidsgebouwen. De eerste perifere computerfortuinen werden verdiend met de verkoop van anti-virussoftware. Ook destijds bestond het besef al dat computers van buitenaf konden worden overgenomen, ook al werd later onthuld dat het gevaar van de meeste virussen werd overdreven om de verkoop van anti-virussoftware te bevorderen.
Desondanks was de angst groot. De computergebruiker ging firewalls rond zijn kwetsbare systeem bouwen. Het idee dat je wordt bedreigd door een onzichtbare vijand die overal bij kan en op afstand je identiteit kan stelen en vernietigen vindt hier zijn oorsprong. Dit bewustzijn ging samen met een toegenomen mobiliteit aan de kant van de betogers. Barricaden in hun traditionele vorm waren een val geworden, zorgvuldig geconstrueerd door de veiligheidstroepen als een soort kooi voor mensen. De barricade viel uiteen en vermenigvuldigde zich, in plaats van als toevluchtsoord of hindernis te fungeren. Barricaden namen nieuwe vormen aan in een wereld van eindeloze controle. Beweging en vermomming werden de nieuwe barricaden. Gemaskerde renners die hun identiteit verhulden waren de jongste poging om orde, repressie en identificatie tegen te gaan.
De tentoonstelling in het Van Abbemuseum gebruikt de barricade als structureel motief, van de straatblokkades uit de jaren veertig van de negentiende eeuw, bedoeld om de cavalerie te ontregelen, tot de surveillancecultuur van tegenwoordig, waarin de personal computer voortdurend onder vuur ligt. De barricade is soms zichtbaar als manier om binnen het museum kaders aan te brengen. Op andere momenten is de barricade virtueel en neemt ze de vorm aan van een soundscape of doet ze denken aan de geïmproviseerde barricaden die eruitzien als winkels en bibliotheken, zoals die door de diverse Occupy-bewegingen in elkaar zijn gezet. Van confrontatie tot irritatie, de barricade vormt hier de achtergrond van een geschiedenis van de ontevredenheid, in een toestand van dynamische beweging.
De Britse beeldend kunstenaar Liam Gillick (1964) studeerde aan Goldsmiths en maakt deel uit van de generatie Young British Artists. Zijn wereldwijde geëxposeerde conceptuele oeuvre, in 2002 genomineerd voor de Turner Prize, is vaak architectonisch van aard. Voor Bekentenissen van de Imperfecte creëerde hij een installatie die als een langgerekte barricade door de zalen loopt en de tentoonstelling van een podium, en van obstakels, voorziet.
Vertaling: Menno Grootveld
Beeld: (1) The Barricade of 1848 van Liam Gillick (Peter Cox / Van Abbemuseum). (2) The Barricade Suppressed van Liam Gillick (Peter Cox / Van Abbemuseum).