Nederlands schatkistbewaarder sluit deze week zijn twaalfjarige carrière af met een overschot op de overheidsbegroting. Op prinsjesdag presenteerde Gerrit Zalm dinsdag wederom grijzend het koffertje met de miljoenennota. Waarom zo tevreden? De overheidsfinanciën staan er slechter voor dan aan het begin van de kabinetten-Balkenende. Er is allerminst reden voor euforie. En er is al helemaal geen reden te denken dat dit kabinet de vergrijzingsproblematiek voor eens en voor altijd heeft opgelost. Deze begroting geeft een vertekend beeld van de gezondheid van de overheidsfinanciën. De staatsschuld, hoewel belangrijk, vertelt niets meer en niets minder dan dat Nederland in het verleden op te grote voet heeft geleefd.

Of de schatkist werkelijk gezond is, hangt echter van de toekomst af. De overheid is namelijk verplichtingen aangegaan waar ze niet zomaar onderuit kan: de ouderdomspensioenen, de zorgvoorzieningen, het onderwijs, noem maar op. Vooral door de vergrijzing wordt er in de toekomst veel meer uitgegeven dan er aan belastinggeld binnenkomt. Ook de voorspelbare uitputting van de aardgasvoorraad zal een gat slaan in de begroting.

Volgens het CPB was in 2000 de totale schuld van de collectieve sector ongeveer dertig procent van het nationaal inkomen. Dat komt neer op een overheidsschuld van circa tienduizend euro per hoofd van de bevolking. In 2006 is de schuld van de collectieve sector zes keer groter geworden. De overheidsfinanciën staan er nu slechter voor dankzij en ondanks Zalm. Zalm maakt een fatale fiscale fout door te suggereren dat de overheidsfinanciën er beter voor staan, omdat de staatsschuld daalt. Het is alsof hij vrolijk de bloemetjes buiten zet omdat hij niet meer rood staat, maar vergeet dat door een rotte fundering zijn huis op instorten staat, zijn vrouw werkloos is geworden en oma dringend extra verzorging nodig heeft. Door de lage rente en de sluipende beurscrash aan het begin van deze eeuw werd bovendien het pensioenvermogen uitgehold. Zalms opvolger zal daarom veel minder belastingopbrengsten uit de pensioenen incasseren.

Zalm zelf kan hier natuurlijk niets aan doen. Hij kan evenmin veel doen aan de stagnerende groei van de arbeidsparticipatie van vrouwen. Als er minder mensen werken, dalen de belastingopbrengsten. Maar het kabinet heeft de zaak wel verergerd door de werkgeversbijdrage voor de kinderopvang af te schaffen, al komt het daar nu op terug. Het kabinet heeft de overheidsfinanciën eveneens ondermijnd met het nieuwe zorgstelsel. Door de samenvoeging van het ziekenfonds en de particuliere zorgverzekeringen is de solidariteit tussen jong en oud versterkt, waardoor de kosten van de vergrijzing worden opgestuwd.

Zeker, er is ingegrepen in de WAO. De keuringseisen zijn aangescherpt en bedrijven moeten nu twee jaar het loon van zieke werknemers doorbetalen. De instroom in de WAO is zo tot staan gebracht. Dat levert op termijn miljarden op. De verslechtering door de stijgende zorgkosten wordt daarmee ruimschoots goedgemaakt.

Netto heeft het kabinet de overheidsfinanciën zo dus niet verslechterd. Maar daarmee is alles gezegd. Want het kabinet-Balkenende heeft gefaald om de vervroegde uittreding aan te pakken met maatregelen in de VUT en het prepensioen. Een akkoord met de vakbeweging ketste, mede dankzij een zuinige Zalm, op een paar honderd miljoen euro af. Het resultaat: een slap aftreksel waarin vervroegde uittreding alsnog via een gedrochtelijke levensloopregeling mogelijk werd gemaakt. De overige kabinetsingrepen heeft de vakbeweging bovendien vakkundig gerepareerd. Volgens het CPB is het effect van het kabinetsbeleid op de arbeidsdeelname van ouderen nihil.

De koppige boekhoudersmentaliteit van Zalm leverde dus een kortetermijnwinst van een paar honderd miljoen euro op, terwijl de overheid miljarden belastingopbrengsten misloopt omdat ouderen niet langer werken. Il duro heeft zijn reputatie toen op Italiaanse wijze gered. Het financieringstekort is inderdaad onder de drie procent gebleven. Maar de schade op lange termijn is fors. Zalm heeft vervolgens om electorale redenen zijn voorstel om de AOW-leeftijd te verhogen ingeslikt. Hij heeft daarmee een destructieve en onwaarachtige bijdrage geleverd aan het toch al volledig verkrampte debat over de toekomst van de AOW.

Zalm vervalt met het zoet na het zuur in zijn oude paarse gewoonte: tijdelijke meevallers vanwege hoge gasopbrengsten, vette WW-fondsen en lagere rentelasten om permanente uitgavenverhogingen en lastenverlichting te financieren. Ooit had Zalm het imago van een degelijke boekhouder. Door zijn opportunisme is dat beeld danig afgebladderd. Hij maakt nu goede sier met een begrotingsoverschot, hoewel hij dondersgoed weet dat er een paar gepeperde rekeningen aankomen. Het is een armoedig afscheid van il contabile.

Bas Jacobs (33) is econoom, verbonden aan de universiteiten van Amsterdam en Tilburg. Voortaan zal Jacobs om de week een rubriek over de omgekeerde wereld van geld en goede woorden vullen.