Wat is de relatie tussen de dood van de Amerikaanse acteur Philip Seymour Hoffman op 2 februari 2014 in New York en de verdwijning van 43 Mexicaanse studenten op 26 september van datzelfde jaar in Iguala, duizenden kilometers zuidelijker? Antwoord: heroïne.
Seymour Hoffman was zwaar verslaafd aan allerhande verdovende middelen, maar gaf de laatste maanden van zijn leven de voorkeur aan heroïne. In zijn flat in Manhattan vond de politie plastic zakjes met meer dan vijftig doses. De naald waarmee hij de fatale overdosis had geïnjecteerd, stak nog in zijn arm.
Wat er bijna acht maanden later gebeurde met de studenten van de onderwijzersopleiding Ayotzinapa weten we nog steeds niet, vooral doordat het onderzoek door de officiële Mexicaanse instanties zelf onverminderd wordt gedwarsboomd. De versie die echter met de dag meer aan gewicht wint, is die van ‘de vijfde bus’.
De internationale commissie van deskundigen die namens de Organisatie van Amerikaanse Staten het onderzoek naar de verdwijning overdoet, meldt als een zeer voor de hand liggende hypothese dat de studenten zonder het te weten een bus kaapten die gebruikt werd voor het smokkelen van drugs naar de Verenigde Staten: ‘Iguala is een belangrijk centrum van heroïnehandel en een deel van die handel voltrekt zich door middel van het gebruik van autobussen waarin de drugs verstopt worden.’ In het onderzoek van de Mexicaanse justitie was sprake van vier gekaapte bussen. De vijfde verdween even spoorloos als de 43 studenten, maar inmiddels zijn er videobeelden van de bus opgedoken. De bezettingsactie van de bussen door de normalistas – opdat de studenten van verschillende scholen konden deelnemen aan een protestmars op 2 oktober in Mexico-Stad – kan zich gekruist hebben met de aanwezigheid van illegale drugs in een van de bussen, met name die vijfde.
De dood reist vandaag de dag per bus van het westen van Mexico naar de Verenigde Staten en nam daar Philip Seymour Hoffman tot zich. Maar de acteur is bepaald niet het enige slachtoffer van de lugubere reiziger: in de Verenigde Staten sterven jaarlijks weer duizenden mensen aan een overdosis heroïne. Heroïne die exclusief in Mexico wordt gefabriceerd.
‘Vroeger noemden ze dit gebied de Rode Berg, omdat de guerrilla en het communisme hier zoveel aanhang hadden’, merkt de vader van een van de verdwenen studenten op tijdens een protestbijeenkomst in het mensenrechtencentrum in het stadje Tlapa. Dit gebied is La Montaña, de ontoegankelijke bergstreek in het noordoosten van de staat Guerrero. ‘En La Montaña is nog altijd de Rode Berg, maar nu letterlijk omdat het helemaal vol papavers staat.’
De Mexicaanse economie is in hoog tempo aan het ‘verdrugsen’. De olie begint op te raken, de prijzen zijn ingestort en de supercorrupte staatsoliemaatschappij Pemex ziet haar miljardenschulden snel stijgen. De export van drugs daarentegen genereert met de dag meer profijt. Volgens sommige specialisten is de olie-economie van Mexico zelfs al vervangen door een drugseconomie. Waarschijnlijk wordt 2015 het eerste jaar dat de inkomsten uit de export van drugs die van de olie-export overtreffen.
De enorme opleving van de vraag naar heroïne in de Verenigde Staten heeft ertoe geleid dat de sierras in het westen van Mexico vol geplant zijn met papavers. Van het sap van de bollen van de plant brouwen ze ter plekke opiumpasta, de basis van heroïne. De ladrillos (bakstenen), in het jargon van de maffia’s, zijn handzaam en eenvoudig te smokkelen naar de klanten in de Verenigde Staten. Je kunt natuurlijk ook zeggen dat het verhaal andersom is: omdat het westelijke berggebied van Mexico tjokvol staat met exemplaren van ‘de rode dame’ is de heroïnemarkt bij de noorderburen razendsnel weer opgebloeid. In de Sierra Madre ging Humphrey Bogart ooit op zoek naar een schat, vandaag de dag zou hij er klaprozen gaan zoeken.
Tot voor kort was Mexico hoofdzakelijk een doorvoerland van cocaïne uit Colombia en Peru naar de VS en bleef de locale drugsproductie vrijwel beperkt tot marihuana. De legalisering van de marihuana in een aantal Amerikaanse staten heeft de kartels in hun financiële hart geraakt, een nieuw bewijs dat het opheffen van het verbod de poten onder de stoel van de maffia’s wegslaat. In ras tempo hebben ze hun aandacht verlegd naar een andere drug die wel verboden blijft.
De klaprozenindustrie is een vooraanstaande, zo niet de enige bron van werkgelegenheid in de streken waar de centrale overheid het volledig laat afweten. Om te beginnen voor de aan hun lot overgelaten kleine boeren in de ontoegankelijke bergen van de staten Guerrero, Michoacán, Sinaloa, Chihuahua en Durango. In de hele keten van productie, vervoer en distributie verdienen honderdduizenden mensen hun brood. Van het personeel van de clandestiene laboratoria en de leveranciers van de in het proces benodigde chemicaliën tot aan de transporteurs, de bewakers en de huurmoordenaars. En aan de ‘bovengrondse’ kant van de industrie de corrupte plaatselijke en landelijke autoriteiten, politiemensen en witwassers.
De keuterboertjes worden er natuurlijk niet rijk van. Geen van hen haalt het in zijn hoofd te proberen zijn oogst aan de hoogste bieder te verkopen; dat komt neer op het tekenen van je eigen doodvonnis. Gemiddeld verdienen ze er zo’n honderdduizend pesos per jaar aan, zesduizend euro. Dat is geen vetpot, maar beter dan honger lijden. Het lijkt er dan ook op dat op tal van plaatsen de boeren vrijwillig en volgaarne meewerken met de drugsbendes en tevens de aan hen gelieerde politici uit eigen beweging kiezen. Om te overleven hebben ze simpelweg geen alternatief.
Zestig procent van de papavers in Mexico staat in Guerrero. Dat is de reden van het onvoorstelbare geweld en de volledige rechteloosheid die deze staat teisteren. Alle ogen van Mexico zijn sinds de verdwijning van de 43 studenten op Guerrero gericht, niettemin blijft de productie van heroïne stijgen. Guerrero is gemilitariseerd, wemelt van de soldaten en federale politie. Iedereen weet dat de rode dame hier de dienst uitmaakt: leger, politie, politici, de Mexicaanse regering, de Amerikaanse Drugs Enforcement Administration (dea). Maar niemand doet er echt iets aan, want de huidige situatie in een van de armste staten van Mexico is te lucratief voor grote groepen. Zoals de schrijver Jorge Zepeda zei: ‘De werkelijke verklaring van het drama van de studenten van Ayotzinapa ligt, in laatste instantie, bij een bloem.’
Vijf jaar geleden genereerde de verkoop van heroïne in de Verenigde Staten volgens officiële cijfers 27 miljard dollar. Sindsdien is de consumptie volledig uit de klauwen gelopen. De economische waarde wordt nu geschat tussen de zestig en negentig miljard dollar per jaar. Voor de drugs de grens tussen Mexico en de VS overgaan, leveren ze de criminele organisaties tussen de tien en twaalf miljard dollar op. De rest wordt verdiend aan de andere kant van de grens, en het grootste deel van dat geld verdwijnt in de legale Amerikaanse economie.
Philip Seymour Hoffman maakte deel uit van het krankzinnig snel groeiende legioen verslaafden in de Verenigde Staten die sterven aan een overdosis heroïne. Deze doodsoorzaak heeft epidemische vormen aangenomen. Tussen 2001 en 2011 steeg het aantal doden van 1.779 naar 3.665 per jaar en in 2013 was het al opgelopen tot meer dan achtduizend.
Jarenlang bleven de heroïnevangsten van de Amerikaanse drugsbestrijdingsdienst dea aan de Mexicaanse grens stabiel, zo rond de vijfhonderd kilo per jaar. Sinds 2013 legt de dea beslag op meer dan tweeduizend kilo per jaar. Op grond van die vangsten, altijd maar een miniem gedeelte van de werkelijke smokkel, kun je concluderen dat de aanvoer ook is verviervoudigd. Bovendien is de prijs gedaald en de zuiverheid toegenomen.
De stijging van de heroïneverslaving is vooral zichtbaar onder groepen die tot dusver relatief minder gebruikten: vrouwen, mensen met hogere inkomens en mensen met een privé-ziektekostenverzekering, zei Thomas Frieden, directeur van de Centers for Disease Control and Prevention, deze zomer tegen cnn. Voor die stijging zijn twee hoofdredenen: ‘Steeds meer mensen komen in de verleiding heroïne te gaan gebruiken omdat zij verslaafd zijn aan door de arts voorgeschreven legale opiaten als oxycontin. De tweede reden is dat heroïne goedkoper en makkelijker verkrijgbaar is dan die medicijnen.’
The Washington Post schreef in augustus vorig jaar dat in de Verenigde Staten een dosis heroïne goedkoper is dan een pakje sigaretten. Een junkie in rehab vertelde dat ze op straat voor een dosis heroïne vijf dollar betaalde terwijl een pakje sigaretten in haar staat Maryland 7,75 dollar kost. In New York liggen de prijzen voor beide wat hoger: tien dollar voor een shot heroïne, meer dan twaalf dollar voor een pakje sigaretten. Het grootste deel van het geld dat de consument betaalt voor sigaretten gaat naar de belastingen. Sommige staten zeggen dat ze een deel van dat geld gebruiken voor preventieprogramma’s. Dat zou dus, zo concludeerde de krant, een argument zijn voor het legaliseren van drugs: hef er accijns op en steek dat geld in preventie en afkicken.
Vele honderdduizenden Amerikanen zijn verslaafd aan prescription drugs. Ze zijn verslaafd gemaakt door de farmaceutische industrie en artsen die zware pijnstillers voorschrijven voor gevallen waarin dit onnodig is, bijvoorbeeld medicijnen die bedoeld zijn voor kankerpatiënten. Opiaten als hydrocodone en oxycontin zijn voor geregelde gebruikers echter veel te duur, waardoor zij eenmaal verslaafd overstappen op heroïne. Die blijft goedkoop dankzij de niet te stoppen bevoorrading vanuit Mexico. De grote Mexicaanse kartels zijn bovendien zeer geavanceerde organisaties. Uit alles blijkt dat zij gedegen onderzoek hebben gedaan en hun expansiestrategie van heroïne vooral gericht hebben op de gebieden en steden in de Verenigde Staten die statistisch het hoogste medicijngebruik hebben.
Op 20 april 2012 bracht de zeventigjarige generaal b.d. Mario Arturo Acosta Chaparro zijn auto voor een onderhoudsbeurt naar een garage in een van de betere buurten van Mexico-Stad. Hij werd er voor de deur opgewacht door een pistolero die hem met twee kogels in het hoofd en een in de borst om het leven bracht. Twee jaar eerder had hij een aanslag en vier kogels in zijn lichaam overleefd. Deze keer had hij minder geluk. Hij stierf als een hond op straat.
In 2002 had de militaire justitie Acosta veroordeeld tot 16,5 jaar wegens genocide en drugshandel. In 2007 mocht hij de gevangenis verlaten en een jaar later werden de aanklachten tegen hem alsnog geseponeerd en kreeg hij eervol ontslag. President Felipe Calderón, die net de drugskartels de oorlog had verklaard, trok Acosta prompt aan als een soort freelancer vanwege zijn deskundigheid in het vervolgen van politieke tegenstanders.
Een van de eerste grote papavervelden in Guerrero was eigendom van generaal Acosta. De rode dame was tot dan toe niet buiten de grenzen getreden van de noordelijke staat Sinaloa, waar zij aan het eind van de negentiende eeuw geïntroduceerd was door Chinese immigranten die er openlijk hun opiumkits hadden. Volgens hardnekkige verhalen werd de teelt tijdens de Tweede Wereldoorlog informeel aangemoedigd door de Amerikaanse regering om het tekort aan morfine voor de gewonde soldaten aan te vullen.
Vanuit Sinaloa werd de plant eind jaren zeventig overgebracht naar Guerrero door de pioniers van de huidige drugskartels: Miguel Angel Félix Gallardo, een ex-politieman die de eerste grote drugscapo van Mexico werd, Ernesto Fonseca, onlangs door een rechter verwend met huisarrest, en Caro Quintero, vorig jaar tot ieders verbazing onverwacht vrijgelaten. Generaal Acosta maakte een fortuin met het nieuwe gewas.
Acosta was de belichaming van de innige verstrengeling tussen politiek, leger en drugshandel in de binnenlanden van Mexico. Als luitenant-kolonel was hij naar Guerrero gestuurd om de guerrilla te bestrijden die was begonnen door Lucio Cabañas, een in de school van Ayotzinapa opgeleide onderwijzer. Een taak die hij met niets ontziend geweld uitvoerde. Later zou hij veroordeeld worden voor het ontvoeren en vermoorden van 123 communistische tegenstanders van de regering. In december 1976 werd guerrillaleider Cabañas doodgeschoten door de soldaten van Acosta. De militair verdiende met zijn succes een paar medailles en een benoeming tot hoogste politieautoriteit in Guerrero.
Tegelijkertijd was hij chef buitenlandse betrekkingen van de geheime dienst dsf. In die functie werkte hij nauw samen met functionarissen van andere landen bij de ‘terrorismebestrijding’. De cia, de fbi en zelfs de dea waren alleen geïnteresseerd in het ondermijnen en uitschakelen van subversieve groepen, het was hun worst wat hun Mexicaanse gesprekspartners in hun vrije tijd deden. En dus lieten ze de drugshandel, waar Acosta tot over zijn oren in zat, rustig gedijen.
De militair verbouwde de papavers op zijn landgoed bij het dorp Corral de Piedra, dat vandaag de dag is uitgegroeid tot het hart van de Mexicaanse heroïneproductie. Het godverlaten oord is ook de geboorteplaats van Jesús Nava Romero, bijgenaamd De Rode. Nava werkte als kind op de plantages, maakte carrière in het criminele milieu en schopte het tot aanvoerder van het privé-leger van een van de grote kartels. Toen dat door de dood van de leider uiteenviel begon hij zijn eigen groep, de Guerreros Unidos (Verenigde Strijders). Daarmee is de cirkel rond, want dit is de bende die ervan verdacht wordt de 43 verdwenen studenten te hebben afgevoerd.
Dankzij figuren als Acosta en Nava heeft Mexico zich ontwikkeld tot de grootste heroïneproducent van het westelijk halfrond, en hoeft het op wereldschaal alleen Afghanistan nog voor zich te dulden. Zestig procent van de Mexicaanse heroïne komt uit het straatarme Guerrero, waar meer dan de helft van de inwoners onder de armoedegrens leeft. In alle 81 gemeenten van de staat, geen enkele uitgezonderd, worden papavers geteeld. En nergens in het elders ook niet bepaald onschuldige Mexico wordt zo hard gemoord als hier: vorig jaar 1.514 moorden, dat komt neer op 42,7 moorden per honderdduizend inwoners, bijna het dubbele van het Mexicaanse gemiddelde en veertig keer zo veel als in Nederland of België.
De Guerreros Unidos hebben een sterke band met Chicago, waar een grote kolonie Mexicanen woont. De dea kent al een paar jaar de directe link tussen Guerrero en het vroegere bolwerk van Al Capone. De Amerikaanse drugsbestrijders wisten ook, zo blijkt uit een document van een rechtbank in Illinois, dat de organisatie heroïne smokkelt in passagiersbussen die direct van Guerrero naar Chicago rijden. Drie busondernemingen onderhouden een geregelde dienst vanuit Iguala naar Chicago, een rit van 3.500 kilometer, die rond de 250 euro kost. De ‘vijfde bus’, die net als de 43 studenten spoorloos verdween, was vertrokken van het busstation in Iguala.
In de stad biedt ook nog de reisorganisatie Tours Salgado trips aan naar Chicago, via de route Laredo, San Antonio, Austin, Dallas, Memphis, Chicago. Een perfecte route voor de bevoorrading van dealers. Sinds de ontvoering is het aantal klanten flink gedaald en zitten de meeste bussen niet meer vol. Van drugs in de bussen heeft het reisbureau geen weet. ‘We hebben uit de pers en van internet vernomen dat er gesproken wordt over bussen die naar Chicago reizen met verborgen drugs, maar wij hebben geen enkele tegenslag gehad’, aldus een medewerker van het bedrijf. ‘Geen van onze bussen is door de autoriteiten doorzocht.’
Chicago telt het hoogste aantal spoedopnamen wegens overdosis in de Verenigde Staten. De Amerikaanse media spreken van een epidemie die zich vanuit de stad ook heeft verbreid over het platteland. Volgens de autoriteiten opereren er Mexicaanse bendes in 1.286 steden in de Verenigde Staten. Alle Mexicaanse bendes hebben cellen in Chicago.
De grote kartels van vandaag de dag zijn uitermate professionele organisaties met economen en marketingspecialisten in hun gelederen. Jarenlang produceerden de Mexicaanse criminelen alleen zwarte heroïne, black tar in het Amerikaanse jargon. Maar de verslaafden in de VS hebben liever de witte variant, de China White. Toen ze die boodschap begrepen hadden, haalden de capo’s Colombiaanse en Aziatische experts naar Guerrero om het laboratoriumpersoneel te leren hoe je witte heroïne maakt. Ook het uitkiezen van Amerikaanse steden met het hoogste medicijnengebruik getuigt van een gedegen marketingstrategie.
Inmiddels zijn de eerste papavervelden gesignaleerd in Honduras en Guatemala, twee Midden-Amerikaanse landen waar de Mexicaanse kartels een stevige vinger in de pap hebben. Het is als met de recente geschiedenis van de boom van soja: de rijke landen schreeuwen erom en de arme landen haasten zich om hun velden ermee te vullen. De productie van heroïne wordt aldus snel opgevoerd, en vervolgens moeten nieuwe afzetmarkten worden aangeboord. De internationale macht van de kartels is groot, met name dat van het kartel van Sinaloa van de onlangs weer ontsnapte El Chapo Guzmán. Die organisatie is op alle continenten actief en heeft de rol van de Colombianen bij de export van cocaïne naar Europa geheel overgenomen.
Gezien het succes van hun ‘nieuwe’ product in de VS werkt het kartel ongetwijfeld al aan de strategie om ook de Europese markt met heroïne te bestoken. Daarom mag het niemand verbazen als de junkies en hun spuiten die aan het eind van de vorige eeuw vrijwel geheel uit het straatbeeld verdwenen, binnen afzienbare tijd terug zijn in de straten van Amsterdam, Brussel, Parijs en Londen.
Beeld: Checkpoint op de snelweg van Acapulco naar Mexico-Stad (PEDRO PARDO / AFP / ANP)