Een golf van protesten uit de hele wereld voorkwam dat de vonnissen werden voltrokken; de Eta kon toen nog rekenen op steun en sympathie. Na Franco’s dood maakte een algemene amnestie voor Eta-gevangenen een einde aan Onaindia’s gevangenschap. Daarna was hij een van de auteurs van de Spaanse grondwet van 1978, die de democratie in ere herstelde. Op dit moment bekleedt hij een zetel in het Baskische parlement voor de PSE, de Baskische afdeling van de socialistische partij PSOE.
Hoe staat u nu tegenover de Eta?
‘De Eta is de afgelopen jaren gedegradeerd tot een fascistische moordmachine zonder enig ethisch besef of democratisch benul. De oorzaak van de huidige situatie is een verandering in strategie. In de jaren tachtig waren leden van de Guardia Civil en het Spaanse leger het voornaamste doelwit van de aanslagen. Hiermee wilde de Eta de Spaanse staat onder druk zetten, om tegelijkertijd via onderhandelingen zelfbestuur voor Baskenland af te dwingen. De aanhang van haar politieke arm, Herri Batasuna - begin jaren tachtig nog zo'n veertig procent - diende als legitimatie van het geweld. Deze electorale steun brokkelde echter gestaag af in de loop van de jaren tachtig. Dat was ook logisch. In die jaren werden steeds meer competenties overgedragen aan de Baskische autoriteiten, zoals in 1979 was overeengekomen in het statuut van Guernica. Het Baskische volk bereikte zo op democratische wijze hetgeen zij altijd gewild had: een grote mate van politieke onafhankelijkheid van de Spaanse staat, een eigen regionale Baskische politiemacht, onderwijs in de Baskische taal en een eigen belastingstelsel. De Eta was feitelijk overbodig geworden.
De nieuwe generatie Eta-leiders, die aan de macht kwam nadat in 1992 vrijwel de volledige top van de Eta was gearresteerd, heeft bewust gekozen voor een koerswijziging. De vijand was voortaan niet meer alleen de Spaanse staat en haar representanten, maar ook de democratische instituties in Baskenland. Door genoegen te nemen met de status van autonome provincie binnen de Spaanse staat, hadden zij in hun ogen verraad gepleegd. Wat we de laatste jaren hebben gezien - aanslagen op rechters, op Baskische politici, op de regionale Baskische politiemacht Ertzaintza - is hiervan het rechtstreekse gevolg.
Omdat hun eisen niet meer gedeeld worden door de Baskische bevolking, probeert zij nu de Baskische samenleving te ontwrichten. De stadsoorlog van de Jarrai, de jeugdorganisatie van de Eta, is onderdeel van deze strategie. Het doel van die strategie is om de spanning in de Baskische samenleving tot zulke hoogten op te voeren dat de Spaanse regering zich gedwongen voelt met de Eta te onderhandelen. Maar het enige dat zij tot nu toe heeft bereikt, is dat de Basken zich massaal tegen haar keren. Iedereen heeft schoon genoeg van het geweld en de bedreigingen.’
Denkt u dat de miljoenen Spanjaarden die vorige maand de straat op gingen, de Eta op andere gedachten hebben gebracht?
‘Nee. De essentie van het probleem is dat de Eta en haar sympathisanten de Baskische staat als een vanzelfsprekend gegeven zien. Iedereen die daar anders over denkt, is volgens hen een Spanjaard en een fascist. Maar dat is onzin. Ik sta niet aan de kant van de Spaanse staat, maar ik steun een politiek-cultureel project om een samenleving te creëren waarin plaats is voor zowel de Spaanse als de Baskische cultuur, taal en bevolking. Het fundament van die samenleving is gelegd in het statuut van Guernica, en ze ontwikkelt zich tot op de dag van vandaag op democratische wijze, met steun van de overgrote meerderheid van de Baskische bevolking.
Daarom is de situatie in Baskenland ook niet te vergelijken met die van Ierland. Daar is het ondenkbaar dat de protestanten zich ooit zullen aanpassen aan de Gaelische cultuur of de katholieken aan de Britse cultuur. In Baskenland is wel sprake van een wederzijdse acceptatie van de Spaanse en Baskische cultuur, al wil de Eta ons doen geloven van niet. Het conflict in Baskenland is een conflict tussen een meerderheid van democratische Basken en een klein groepje Baskische fascisten.’
Op welke manier kan er volgens u een eind komen aan het geweld?
‘De Eta is niet alleen een terreurorganisatie. Zij heeft ook een uitgebreide sociaal-maatschappelijke infrastructuur - een vakbond, een politieke partij, een dagblad, verschillende organisaties die zich sterk maken voor de Baskische taal, een jeugdbeweging. Deze bereikt alle sectoren van de Baskische samenleving en is voor het overgrote deel legaal. Het belangrijkste van de huidige gebeurtenissen is dat deze organisaties zich nu tegen de Eta beginnen te keren. De ultranationalistische vakbond LAB - een van de grootste in Baskenland - is daar een voorbeeld van. Zij heeft nu voor het eerst kritiek op de Eta, omdat die het haar onmogelijk maakt te functioneren als vakbond. De leden pikken het simpelweg niet meer dat hun vakbond banden onderhoudt met een terreurorganisatie die tot gruweldaden als ontvoering en moord in staat is. Dat proces zal misschien nog enkele jaren duren, maar uiteindelijk het einde betekenen voor de Eta: de afbrokkeling van haar sociaal-maatschappelijke infrastructuur.’
De Spaanse president Aznar wil dat proces een duwtje in de rug geven door maatregelen te nemen tegen organisaties die banden onderhouden met de Eta, in het bijzonder tegen haar politieke arm Herri Batasuna. Als het aan hem ligt wordt de partij zelfs verboden. Wat vindt u daarvan?
‘Iets moet er gebeuren, dat is duidelijk. De Eta heeft nu achthonderd moorden op haar naam staan en we kunnen moeilijk wachten tot dat er duizend worden. Tot nu toe is steeds geprobeerd om de Eta en haar infrastructuur te betrekken bij de pacificatie van Baskenland. Daarvoor heeft met name de PNV (de gematigde nationalistische Volkspartij, de grootste partij in Baskenland - jd) zich sterk gemaakt. Dat zorgt voor verwarring bij de bevolking, die zich afvraagt aan welke kant de Baskische regering nu eigenlijk staat. Dat is gevaarlijk: in een dergelijk klimaat gedijt het terrorisme.
Nu is de PNV er eindelijk ook van overtuigd dat samenwerking geen zin heeft, en steunt zij bijvoorbeeld het streven om Herri Batasuna te isoleren. Bijvoorbeeld door geen coalities meer met haar aan te gaan op gemeentelijk niveau. Ik denk dat dit een goede zaak is. Herri Batasuna is al lang niet meer alleen de spreekbuis van de Eta, maar ook een strategisch instrument binnen de gewapende strijd van de terreurbeweging.
De privileges van de HB-politici worden gebruikt voor de bescherming van de Eta-leiding. De partij coördineert de acties van de Jarrai. Ze bedreigt eenieder die het waagt tegen de ideologie van de Eta in te gaan. Kortom, ze is onderdeel van de terreurorganisatie.
Als je Gorka Martinez, een van de kopstukken van Herri Batasuna, na de bevrijding van de gevangenisbewaarder Ortega Lara hoort zeggen dat de euforie over deze morele overwinning op de Eta van korte duur zal zijn, en drie dagen later wordt Miguel Angel Blanco ontvoerd en vermoord, dan kun je je afvragen of er überhaupt nog een verschil is tussen de politieke en militaire arm van de Eta.’
‘Een verbod brengt de vrede niet dichterbij’
BILBAO - Gorka Martinez is een van de 23 leden van de Mesa Nacional, de Nationale Raad van Herri Batasuna. Hij is verantwoordelijk voor de internationale relaties. Ongeveer dertien procent van de Baskische bevolking is aanhanger van Herri Batasuna. De kantoren van de partij werden half juli meermalen bestormd door woedende groepen anti-Eta-demonstranten. Tijdens dit vraaggesprek werd het partijkantoor in Bilbao beschermd door een zwaarbewapende eenheid van de Baskische politie, de Ertzaintza - dezelfde politiemacht die meermalen het doelwit was van Eta-aanslagen.
Wat is de relatie tussen de Eta en Herri Batasuna?
‘Er bestaat geen relatie tussen de Eta en Herri Batasuna. De relatie is dat we allebei deel uitmaken van de Baskische samenleving. De Eta streeft een onafhankelijke Baskische socialistische staat na en wij ook. Wij hebben een politiek programma om dit te bereiken, de Eta voert een gewapende strijd. Maar Herri Batasuna is niet de spreekbuis van de Eta en ik ben geen woordvoerder van de terreurorganisatie.’
Waarom heeft Herri Batasuna als enige politieke partij de moord op wethouder Miguel Angel Blanco niet veroordeeld?
‘Veroordelen of rechtvaardigen heeft geen enkele zin. Waar het om gaat is dat we op dit moment niet zelf kunnen beslissen over hoe wij als Basken in een Baskische samenleving willen leven, doordat wij deel uitmaken van de Spaanse staat. Daar heeft het Baskische volk nooit voor gekozen. In 1978 heeft het in een referendum de Spaanse grondwet verworpen. In het Statuut van Guernica is vervolgens de status van Baskenland als autonome provincie geregeld. Dat is toen geaccepteerd omdat het de enige mogelijkheid was om nog iets van onze identiteit te behouden.’
Een meerderheid van de Basken stemt op de gematigd nationalistische PNV, die zich heeft neergelegd bij de status van autonome provincie. Dat betekent toch dat de meerderheid van de Basken dat ook heeft gedaan?
‘Nee. Want misschien stemt het electoraat wel op de PNV omdat het een liberaal-conservatieve partij is, en niet op ons omdat wij een socialistische partij zijn. Maar begrijp me goed: wij eisen geen onafhankelijkheid. Het enige wat wij vragen is dat de beslissingen die het Baskische volk neemt worden gerespecteerd, en dat wij ons kunnen uitspreken over onze toekomst. Op het moment dat de Spaanse staat erkent dat wij een volk zijn en ons zelf laat beslissen over onze toekomst, houdt de gewapende strijd van de Eta automatisch op. Maar als het Baskische volk in een referendum kiest voor een toekomst binnen de juridisch-politieke context van de Spaanse staat, zullen wij en de Eta ons daar bij neerleggen.’
Heeft de moord op Miguel Angel Blanco u aangegrepen?
‘De dood is altijd tragisch. Maar als de Spaanse regering eerder was begonnen met het overplaatsen van Eta-gevangen naar Baskenland, was dit nooit gebeurd. Dat wil zeggen, als zij zich aan haar eigen grondwet had gehouden, want daarin staat dat gevangenen het recht hebben hun straf zo dicht mogelijk bij hun woonplaats uit te zitten. Maar de Spaanse regering wilde liever een partijgenoot opofferen dan haar eigen grondwet naleven. Al maanden vragen alle nationalistische partijen - die de meerderheid van de Basken vertegenwoordigen - de katholieke kerk, de vakbonden en verschillende vredesorganisaties dat Eta-gevangenen hun straf kunnen uitzitten in Baskenland. Tevergeefs.
Wij zijn ook niet blij met de dood van Blanco, juist omdat wij weten hoe het is om een collega te verliezen. Honderden Basken zijn de afgelopen jaren omgekomen door antiterroristische doodseskaders en door mishandelingen in Spaanse gevangenissen. Ook nu nog worden Eta-gevangenen gemarteld. Lees de rapporten van Amnesty International er maar op na.’
Hebben de massale protesten tegen het geweld van de Eta indruk op u gemaakt?
‘Ik zal het belang van de enorme manifestaties niet bagatelliseren. En ik heb ook begrip voor het grote aantal mensen dat uiting heeft gegeven aan hun afkeur van de Eta-methoden. Ik begrijp iedereen die het daar niet mee eens is, of het niet met mij eens is. Maar de manifestaties waren allerminst spontaan. Ze waren georganiseerd door de Partido Popular (de regerende conservatieve Volkspartij - jd).
De Spaanse regering heeft haar verantwoordelijkheid voor de moord op Blanco afgewenteld op de Baskische samenleving, met een uitgekiende mediastrategie. Drie dagen lang heeft zij een enkele boodschap eindeloos herhaald: Herri Batasuna is schuldig aan de dood van een onschuldig burger. De Spaanse kranten en tv hebben op zo'n manier verslag gedaan van de gebeurtenissen dat het elk weldenkend mens aan het denken moet zetten over de rol van de media. De massa’s die Herri-Batasunaleden wilden lynchen, waren geïndoctrineerd op een wijze die doet denken aan de nazi’s. Ik denk dat deze dagen de geschiedenis in zullen gaan als een dieptepunt in de post-franquistische democratie.’
Wat vindt u van de maatregelen die de regering wil nemen tegen Herri Batasuna?
‘Dat is niets nieuws. Er gaan al jaren stemmen op om onze partij politiek en sociaal te isoleren. En we worden al sinds onze oprichting in 1983 tegengewerkt. Zo ontvangen wij nooit de financiële steun waar wij als politieke partij recht op hebben. Het enige doel van die maatregelen is om het hele onafhankelijkheidsstreven in Baskenland te criminaliseren. Maar je kunt niet een hele sector van de samenleving - Herri Batasuna heeft zo'n 180.000 sympathisanten - marginaliseren omdat zij andere politieke opvattingen heeft.
Na de dood van Blanco zei de PNV te zullen meewerken aan het politiek isolement van Herri Batasuna. Maar onlangs heeft zij alweer een motie van Herri Batasuna ondersteund die de Spaanse overheid verantwoordelijk stelt voor de dood van Juan Carlos Hernando (een Eta-gevangene die opgehangen werd aangetroffen in zijn cel; waarschijnlijk zelfmoord - jd) en eist dat er een einde komt aan de verspreiding van Eta-gevangenen. Het zal nooit lukken Herri Batasuna te isoleren, dus zal de partij vroeg of laat wel verboden worden. Maar ook dat zal de vrede niet dichterbij brengen. Het Baskisch onafhankelijksstreven verdwijnt niet door degenen die dit streven verwoorden achter tralies te zetten.’
Heeft Herri Batasuna niet zelf bijgedragen aan het feit dat de partij op één lijn wordt gesteld met de Eta door tijdens de vorige verkiezingen in haar zendtijd een propagandavideo van de Eta uit te zenden?
‘Dat was geen propaganda voor de Eta; de terreurbeweging deed er een voorstel voor een bestand. Wij vonden het de moeite waard dat de Baskische bevolking hiervan kennis nam. Dat vonden ook de PNV, de katholieke kerk en verschillende vredesbewegingen in Baskenland. De rechtbank eist nu acht jaar tegen mij en mijn collega’s wegens collaboratie met de Eta, terwijl wij geprobeerd hebben om een dialoog op gang te brengen.’