Er gebeurde iets vreselijks op de promotietour van Nothing Natural, herinnerde Jenny Diski zich jaren later in het nawoord bij een zoveelste druk van haar debuutroman. Ze was in een televisiestudio in België en stond op het punt om geïnterviewd te worden door een feministische schrijfster, toen deze achter de schermen vast uit de doeken deed waar ze het meest van genoten had in de roman: de manier waarop de vrouw de man uiteindelijk te slim af is en zichzelf bevrijdt van zijn dominantie.
Diski probeerde, geheel tegen haar principes in, uit te leggen hoe ze dat einde helemaal niet zo had bedoeld. Het was juist de zwakte van de vrouw dat zij op het laatst het spel, dat zij zelf met de man was aangegaan, doorbreekt; ‘een desastreus psychologisch falen van denken en eerlijkheid’. Haar kracht had het hele verhaal gescholen in haar gelijkwaardige aandeel in de verhouding. Op het einde verried ze volgens Diski niets minder dan haar intelligentie.
De feministische schrijfster was geschokt en stootte een glas wijn om over haar jurk; paniek brak uit met nog slechts een paar minuten voor deppende doekjes en blazende föhns voor aanvang van het televisieoptreden. Dat de uitleg van de auteur over het slot van de roman, dat zij als een verademing had ervaren, als een klap in haar gezicht kwam, moet gezien worden in de context van de algemene ontvangst van het werk. Toen Nothing Natural in 1986 verscheen, vond The Washington Post dat bijvoorbeeld niet minder dan ‘een trieste dag voor het feminisme’. Het idee van de vrouw in de roman die zich zó liet meeslepen in een affaire gebaseerd op misbruik, die zich zó zou verlagen, maakte haar een ‘tragisch misvormd karakter’, na de seksuele bevrijding van de vrouw niet bepaald een rolmodel. De enige troef die feministen van het soort van de interviewster in handen hadden, was die wraakactie op het eind. Zonder dat bleef van de hele vrouw niets over.
Bij Diski (1947-2016) dus geen femme fatale. Geen wrekende vrouw die verlossing brengt en ook geen fatalistisch slachtoffer dat te beklagen valt, zoals die in de jaren tachtig schitterden in films als Body Heat, Blue Velvet en Fatal Attraction. Ook die verhalen dreven de verhouding tussen man en vrouw op de spits, maar zetten de seks in voor strategische doeleinden, als wapen voor de plot. Niets daarvan in Nothing Natural. Rachel en Joshua zijn twee intelligente mensen die het lichaam aan banden leggen en vervolgens de touwtjes laten vieren op voorspraak van de geest. Duidelijke afspraken overheersen: hij is sadistisch, zij is masochistisch, samen vormen ze een eenheid. Er is geen sprake van een begin en niet van een eind. De verhouding speelt zich af tussen het moment dat Joshua belt en vraagt: ‘Ben je alleen?’ en het moment dat hij zich aankleedt en zegt: ‘Ik moet gaan.’
In zekere zin kan de roman zo gelezen worden als een afrekening met de casual sex uit de voorbije decennia. Diski schreef erover in The Sixties (2009). Uit het hoofdstuk Body Work: ‘Seks was een manier om beleefd te zijn tegenover zij die het voorstelden of bij je in bed klommen. Het was heel moeilijk om niet met iemand te neuken die jou wilde neuken zonder het gevoel te krijgen dat je erg onbeleefd was. Ik vermoed, nee, ik weet zeker, dat een groot aantal mensen het bed deelde met vrienden, bekenden en vreemden voor wie ze geen verlangens koesterden. Ik vermoed ook dat dit een doellozer bezigheid was voor vrouwen, van wie maar weinig, het spijt me te zeggen, de volgende dag zo opgewekt leken als de mannen die hen vrolijk gedag zwaaiden.’ Het was makkelijker om ‘ja’ te zeggen dan om ‘nee’ uit te leggen wanneer je niet wilde. ‘Vanuit het principe dat nee ook nee betekent, werd ik verschillende keren verkracht door mannen die aan mijn bed verschenen en met nee geen genoegen namen.’
Als Rachel in Nothing Natural al verkracht wordt, dan láát zij zich verkrachten. De verwarring die de roman bij haar lezers teweegbrengt, schuilt in de lange aanloop naar die essentiële nuance.
Zo valt te twisten over hoe sterk en onafhankelijk Diski haar Rachel echt heeft gemaakt, hoe deze depressieve vrouw een waardig tegenstander kan zijn voor een man als Joshua. De feminist die Nothing Natural vandaag leest krijgt heel wat suikerzoet te verstouwen, voordat de plot scherp wil worden. Het gaat als volgt: onafhankelijke, alleenstaande moeder Rachel ontmoet notoire vrouwenverslinder Joshua op een etentje bij vrienden. Aan het eind van de avond biedt hij haar een lift aan, zij accepteert, beslist voor zichzelf in te zijn voor deze nacht, heeft de situatie voor haar gevoel onder controle. Maar als ze thuis het keukenlicht aandoet om koffie te zetten, doet hij het weer uit. ‘O jee’, denkt Rachel. Joshua kleedt haar uit en zet zich aan haar lichaam ‘als een technicus aan het werk met een nieuw model van een machine waar hij een leven lang aan gesleuteld had’. En geeft haar dan een tik. ‘Christus’, denkt Rachel. Na de seks valt hij in slaap, bij het ontwaken is hij binnen vijf minuten aangekleed en klaar voor vertrek. ‘Jezus’, fluistert Rachel. ‘Jezus Christus.’
De verhouding tussen de twee ontvouwt zich over een periode van drie jaar en verloopt aanvankelijk hinderlijk schematisch van opzet. Hij is een man van bordkarton, zij een vrouw van papier. Voor een volgend bezoek bereidt Rachel een maaltijd voor, maar Joshua verkondigt bij aankomst dat hij niet zo’n honger heeft. Hij heeft liever dat Rachel haar fantasieën met hem deelt. Ze gehoorzaamt en wanneer ze daarna de dressing voor de salade wil maken, maakt hij nog eens duidelijk geen honger te hebben. En voegt daaraan toe: ‘Wat een conventioneel meisje ben jij.’ Na de seks – met iets meer tikken – eten ze van het droog geworden lam. Rachel is geïrriteerd, maar Joshua’s werkwijze wekt haar bewondering.
Een zuiver seksuele relatie is wat ze wil: Diski schrijft het keer op keer, maar weet eerst niet te overtuigen. Ze laat Joshua zijn zelfverzekerde lach lachen en puntig spreken in zinnen die in Rachels gedachten vertroebelen tot aan een volgend bezoek. Bewondering voelen voor de capaciteit van de man om onverschillig te zijn, betekent tegelijk dat ze die gave zelf niet bezit. Daar komt de sadomasochistische aard van hun omgang nog bij. Rachel is zich bewust van haar positie. ‘Een vrouw van in de dertig aan het eind van twee decennia van de vrouwenbeweging, die uitging van gelijkwaardigheid en op gelijke voet met mannen leefde, werd niet geacht om toe te geven aan verkrachtingsfantasieën en haarzelf te onderwerpen aan het machtsspel van geperverteerde mannelijke seksualiteit, laat staan daarvan te genieten.’ Dat is ongeveer het punt waar de kranten ophielden met schrijven.
De roman komt dan pas op gang. Rachel geniet en geleidelijk verschuift Diski het accent van de tegenstelling tussen man en vrouw naar de scheiding tussen lichaam en geest. De schematische leegte die de personages eerst nog op afstand houdt, blijkt de sleutel tot hun diepgang. Vanaf het moment dat Joshua in haar leven komt, begint iets in Rachel langzaam te splijten. Er komen details uit Rachels jeugd, en ook uit die van Joshua: een vader die vertrok, een moeder die ten onder ging, jonge jaren in een weeshuis en psychiatrische instellingen, iemand die zich over haar ontfermde – een schets die overigens veel overeenkomsten vertoont met het leven van Diski zelf, die in huis werd opgenomen door Doris Lessing. Het trauma is niet zozeer een verklaring voor de seks, maar een aanwezige leegte die Rachel herkent in Joshua, zoals hij die eerder in haar ontdekte in een specifieke vorm van lust. Ze zijn twee ontheemde zielen die samen een ritueel bezitten dat de leegte vult met gedeelde kwetsbaarheid. ‘Ik zal sterven aan irrelevantie’, verzucht Joshua eens vlak na de seks.
De seks wordt verslavend maar de episodes tussen de seksscènes door winnen aan gewicht. Het fysieke spel verplaatst zich in het verhaal naar de psyche, daar wordt de balans opgemaakt. Uit de geest van Rachel: ‘Het onvermijdelijke gebrek in sadomasochisme, in het spel van dominantie en onderwerping, ligt in de gewilligheid van het slachtoffer. Het laatste waar een sadist behoefte aan heeft is een masochist; de enige persoon die een masochist niet kan verkrachten is de uitverkoren sadist. Ze kunnen elkaar vinden in de pretentie dat de een volledig dominant is, de ander onderdanig, maar de toestemming die ieder de ander geeft, ontkent de simpele invulling van hun rollen.’
Maar dan even verderop, uit hetzelfde vaatje: ‘Wanneer het aankomt op macht, is verwarring alles. Zorg ervoor dat de vrouw verstrikt raakt in de knopen van haar eigen gedachtegangen en ze zal nooit ontsnappen naar het heldere blauwe licht van de dag. Voor de professionele manipulator is de schepping van paranoia een prioriteit. Klootzak.’
De extremiteiten van de seks doen er in Nothing Natural uiteindelijk niet eens toe. Diski had erover gelezen in een vrouwenblad: dat alle fantasieën voor vrouwen geoorloofd zijn, behalve die over sadomasochisme. Die is gevaarlijk, een overblijfsel van mannelijke dominantie. Maar in haar volgende roman, Rainforest (1987), bestaat de ontbering waar de vrouw zo vurig naar verlangt niet uit een sadistische man, maar uit een regenwoud, een aanwezigheid die op soortgelijke manier onverschillig is voor haar bestaan. Tot op een zeker moment.
Diski schiep voor Nothing Natural twee karakters en stuurde er een in de richting van de sadist, de ander in die van de masochist, en speelde het spel uit. Ze laat ons, inwoners van een slachtoffertijdperk – want #MeToo, niet #HeToo – in de persoon van Rachel een ‘gewillig slachtoffer’ na. En stelt de vraag: kan een vrouw zo ooit echt een slachtoffer zijn?
Nothing Natural tast de grijstinten tussen uitersten af: tussen fantasie en werkelijkheid, tussen goed en kwaad, tussen pijn en genot. En jaagt schrik aan met het idee dat je nooit zou weten of je zelf de waarheid kent en of je hele of halve waarheden spreekt. De consequenties van Rachels inschattingen zijn voor de mensen om haar heen. Voor haar labiele vriendin Becky. Voor Pete, de ontheemde jongen die ze lesgeeft. Voor het meisje van zestien in Schotland, dat volgens een krantenbericht ernstig seksueel is misbruikt. Net in de week dat Joshua daar vakantie vierde.