Moskou – Vanachter het glas van de kooi waarin Aleksej Navalny zich op 2 februari bevond zal hij het vanuit zijn ooghoek nog net hebben kunnen zien. De afbeelding van Anatoly Fedorovitsj Koni, een bekende rechter uit de tsarentijd, op de pistachegroene muur van rechtszaal nummer 635. Onder Koni’s gelaat stond zijn fameuze uitspraak: ‘Het woord is een van de grootste wapens van de mens.’
Voor Navalny, voor wie de rechtszitting eindigde met een celstraf van tweeënhalf jaar, zijn woorden het enige wapen tegen de Russische president, die hij zo goed als de oorlog verklaarde door op 17 januari naar Rusland terug te keren. Dat die oorlog tussen de president en de oppositiepoliticus niet ongelijker zou kunnen zijn, maakt het niet minder dramatisch.
In naam van Vladimir Poetin schromen de Russische autoriteiten niet om het volledige staatsapparaat te gebruiken. Met behulp van onbuigzame knuppels en juist zeer buigzame wetten zette Rusland in de eerste weken van het nieuwe jaar een stap richting het gebied tussen politiestaat en dictatuur. Daartegen zijn Navalny’s enige troeven zijn charisma en zijn woorden, verspreid en versterkt door het internet, waarmee hij de gewone Rus tot actie probeert aan te sporen.
Maar in de hoofden van de Russen zelf speelt zich ook een oorlog af. Verwarring over de lessen van het verleden en een gebrek aan voorstellingsvermogen over de toekomst houden hen, vooralsnog, in een verlammende greep.
Zoals een trein de revolutionair Vladimir Lenin naar Petrograd bracht, is de nieuwe bladzijde in de moderne geschiedenis van Rusland nauw verbonden met een vliegtuig. Twee vliegtuigen, om exact te zijn. Het eerste, op 20 augustus 2020, zou Navalny terug naar Moskou brengen na een campagnereis door Siberië. Maar eenmaal aan boord wordt Navalny hevig ziek. Na veel getouwtrek met de Russische autoriteiten wordt hij naar Berlijn overgebracht, waar wordt vastgesteld dat hij vergiftigd is met een zenuwgas uit de novitsjok-groep.
Een poging tot moord; de lange vliegreis had er onder normale omstandigheden voor gezorgd dat elke medische hulp te laat zou komen. De menselijke factor – het initiatief van de piloten die een noodlanding maakten in Omsk en de eerste hulp die Navalny daar ontving van ambulancepersoneel – stak een spaak in het wiel. Toch rijst de vraag: is totale destructie de nieuwe aanpak van de Russische autoriteiten jegens dissidenten?
Het antwoord komt zo’n vijf maanden later, op 17 januari, als een tweede vliegtuig Navalny terug naar Moskou brengt. Niet zijn herstel tegemoet, maar gevangenschap – de Russische autoriteiten hebben gedreigd hem te arresteren in verband met een oude fraudezaak – of erger.
Voor de buitenwereld lijkt het een krankzinnige beslissing. Maar voor Navalny en sobere politicologen is het niets meer dan logisch: Navalny’s geloofwaardigheid als oppositieleider is verbonden met zijn fysieke aanwezigheid op Russische grond. De gifaanval heeft hem geradicaliseerd. Vanaf het moment dat hij uit zijn coma ontwaakt weet hij zeker dat Poetin persoonlijk achter de moordpoging zit. Een gezamenlijk onderzoek met het collectief Bellingcat duidt vervolgens op de betrokkenheid van de fsb.
Als Navalny een video publiceert van zijn gesprek met iemand die vermoedelijk op de loonlijst van de fsbstaat, waarin die onthult dat het gif op zijn onderbroek werd aangebracht, is er geen weg meer terug. Navalny heeft de veiligheidsdienst van Poetin en de president zelf voor het oog van de wereld vernederd. Er kan geen twijfel zijn dat wraak hoog op hun agenda zal staan.
Navalny vliegt de wraak tegemoet en wordt inderdaad gearresteerd. Maar hij is voorbereid. Maandenlang heeft hij met zijn onderzoeksteam gegraven naar informatie over een van de grootste taboes, een landgoed dat bekend staat als ‘Poetins paleis’. Een dag na zijn arrestatie wordt het onderzoek gepubliceerd in de vorm van een YouTube-video die hoogstwaarschijnlijk de Russische geschiedenis zal ingaan als een van de meest explosieve politieke onthullingen ooit. Zoals de peperdure woning van de Oekraïense leider Viktor Janoekovitsj in 2014 na de Maidan-revolutie een symbool werd van zijn corruptie, lachte heel Rusland nu om de Italiaanse toiletborstel van zevenhonderd euro die voor een lullig zijgebouw van Poetins paleis zou zijn besteld.
‘Wat Navalny ook te wachten stond in Rusland, het was altijd al het plan om de video pas na zijn terugkomst te publiceren’, vertelt Maria Pevtsjich, die het onderzoek leidde, via Zoom vanuit een locatie buiten Rusland. ‘De bedoeling was altijd al dat Navalny mét het onderzoek op zak zou terugkomen. Zoiets doe je niet vanuit het buitenland, daar was Aleksej heel duidelijk over.’ Het definitieve startschot voor een politieke crisis was gelost.
Al langer dan een decennium had het Kremlin naar Navalny toe een dubbelstrategie gehanteerd van plagen en publiekelijk negeren. Nu moest het wel van tactiek veranderen. Er komt een tegenoffensief, en de Russische geschiedenis, of tenminste wat men zich daarvan herinnert, moet daar een handje bij helpen.
Een dag na Navalny’s arrestatie werd hij veroordeeld tot een celstraf van dertig dagen. Daarmee werd ervoor gezorgd dat Navalny voordat hij zou worden veroordeeld tot een celstraf in verband met de fraudezaak geen moment op vrije voet zou zijn.
De zitting vond plaats in een geïmproviseerde rechtszaal in een politiebureau in de stad Khimki. Aan de muur achter Navalny hing een foto van Genrich Jagoda, hoofd van de nkvd ten tijde van Stalins showprocessen en het uitbreiden van zijn Goelag-systeem. Hoogstwaarschijnlijk ging het om een simpel toeval. Rusland heeft nooit een proces van destalinisatie voltooid en dus hangen de beulen van het verleden nog steeds in de wandelgangen en op de kantoren van menig overheidsinstituut (en niet alleen daar).
Maar de symboliek ontging Navalny’s aanhangers niet. De zitting leek akelig veel op de troikas uit de Stalin-tijd die zonder eerlijk proces een vonnis uitspraken. Volgens Navalny’s advocaat kreeg hij maar een minuut de tijd om zich op de zaak voor te bereiden. En ook de straf die Navalny kreeg was volledig in strijd met de Russische wet. Dat Rusland geen onafhankelijk rechtssysteem heeft, was al langer duidelijk. Maar nu was zelfs de façade van de rechtsstaat volledig afgebrokkeld.
Op de staatstelevisie kwam presentator Dmitri Kiseljov met een eigen historische parallel. Net als Lenin in 1917 zou Navalny door de westerse veiligheidsdiensten naar Rusland zijn gestuurd met het doel Rusland te destabiliseren. ‘De Duitsers volgen hun repertoire, alles is precies zo geconstrueerd om een speciaal plan uit te voeren’, vertelde hij zijn kijkers op samenzweerderige toon.
In de Staatsdoema werd die boodschap nog eens herhaald door voorzitter Vjatsjeslav Volodin die zei dat Navalny ‘wordt gesteund door buitenlandse veiligheidsdiensten’. In augustus, toen nog onduidelijk was of Navalny de vergiftiging zou overleven, suggereerde dezelfde Volodin dat het ging om een westerse ‘poging om de gezondheid van een Russisch staatsburger te schaden met het doel spanningen binnen Rusland te creëren en met nog meer aantijgingen te komen’. Linksom of rechtsom, het Westen zit achter Navalny en dat maakt van hem, in de huidige politieke taal, een landverrader en een staatsvijand.
Het hoofd van de Liberale Democratische Partij Vladimir Zjirinovski wist wel wat men met dat soort figuren hoort te doen. Navalny moest worden verbannen. ‘Ver ver van Moskou, naar het noorden, naar de toendra, waar vogels halverwege hun vlucht bevriezen en dood op de grond vallen. Dit zijn mensen die met hun acties het fundament van onze staat ondermijnen’, zei hij.
Het is de ‘taal van het sovjetverleden’ die sinds de annexatie van de Krim in 2014 het politieke discours beheerst. ‘Men zocht een taal van het patriottisme, het isolationisme, die tegelijkertijd appelleerde aan de ervaring van de overwinning op buitenlandse en binnenlandse vijanden’, schrijft Nikolai Epplée in zijn boek Een ongemakkelijk verleden. Het jaar 2021, een verkiezingsjaar voor een nieuw parlement, beloofde al voor de terugkomst van Navalny een jaar van repressie te worden, onder andere na het doorvoeren van een wet die het mogelijk maakt individuen als ‘buitenlandse agent’ te bestempelen. Navalny’s terugkomst heeft die vector simpelweg verder blootgelegd en versneld.
Kremlin-critici twijfelen: bevindt Rusland zich weer in de repressieve jaren dertig? Of is de stagnatie juist typerend voor de Brezjnev-periode? Ondertussen vragen andere Russen zich af of Navalny inderdaad niet afkoerst op een grote destabiliserende omwenteling zoals de revolutie van 1917, of de val van de Sovjet-Unie in de jaren negentig. Een politieke analyse zonder vergelijkingen met het verleden lijkt niet mogelijk.
‘In plaats van politiek is er geschiedenis. Op televisie, op sociale media, op straat en in de keuken wordt niet over het heden gediscussieerd, maar over het verleden’, schreef essayist Maria Stepanova lang voor het Navalny-drama. ‘Het heeft iets weg van een familieschandaal, maar de keuken blijkt een enorm land te zijn, en de betrokkenen zijn niet alleen de levenden maar ook de doden.’
Russen hebben behoefte aan verandering. Dat blijkt uit gesprekken aan de keukentafel en uit diverse peilingen. Vanaf 2018, toen de pensioenleeftijd werd verhoogd, is er sudderende onvrede die door de coronapandemie en een stagnerende economie alleen maar is versterkt. Om een idee te geven: in 2020 waren de inkomens tien procent lager dan in 2013.
Dat die onvrede wijd verspreid is bleek al vorig jaar, toen de stad Chabarovsk in het oosten van het land iedereen verbaasde met aanhoudende protesten. Maar sinds dit jaar is het een onmiskenbaar fenomeen: in het weekend na Navalny’s arrestatie vonden in circa 120 steden protesten plaats. Ook belangrijk: de sociologe Alexandra Archipova schatte dat veertig procent van de aanwezigen op de eerste demonstratiedag in Moskou op 23 januari voor het eerst meedeed aan een protest.
In dat opzicht kan de protestgolf worden omschreven als historisch. Want de opkomst, met tienduizenden in plaats van honderdduizenden betogers in zelfs de grote steden Moskou en Sint-Petersburg, bleef laag. Lager dan tijdens anti-Kremlin-protesten in 2011 en 2012. En een druppel in de oceaan vergeleken met Belarus of Hongkong.
Toch is er reden om te denken dat er brede steun was voor de demonstranten. Op straat werden ze ondersteund door toeterende auto’s. De onafhankelijke televisiezender Dozhd, die de protesten live versloeg, haalde kijkcijferrecords. Een analyse van onafhankelijke statistici concludeerde dat Navalny’s video over Poetins paleis vooral tijdens het middaguur werd bekeken. Tijdens hun lunchpauze keken de Russen vanachter hun bureaus mee.
De Russische autoriteiten weten dat en maken op hun beurt een show van de onderdrukking. Voor het oog van de camera werd een recordaantal demonstranten gearresteerd. Behalve knuppels werden ook voor het eerst stroomstootwapens gebruikt. En in minstens twee gevallen kregen vrouwelijke gearresteerden op het politiebureau een zak over hun hoofd om hen te dwingen het wachtwoord van hun telefoon te geven. Over het hele land worden strafzaken geopend wegens het bijwonen van een illegaal protest.
De lijn tussen sympathisant en demonstrant wordt met de dag vager. Zo kreeg de hoofdredacteur van de onafhankelijke website Mediazona, Sergej Smirnov, een celstraf van 25 dagen voor het retweeten van een grap. Een lichttechnicus bij de Moskouse Filharmonie nam gedwongen ontslag nadat hij voorafgaand aan een concert op de muren van de concertzaal de tekst ‘vrijheid voor politieke gevangenen’ had geprojecteerd.
‘Eerder probeerde het Kremlin nog onvoorspelbaar te zijn, politiek flexibel. Maar nu is de duidelijke boodschap: de spelletjes zijn voorbij’, zegt politicologe Tatjana Stanovaja op Telegram. ‘Ze zijn demonstratief voorspelbaar en hard.’ Aangestuurd vanuit de Russische veiligheidsdiensten zal de ‘inertie van repressie’ aan geen enkele groep voorbijgaan, voegt ze toe. Activisten, journalisten, bloggers, media, ngo’s maar ook ‘toevallige voorbijgangers, studenten en leraren’ moeten zich voorbereiden op geklop op de deur.
‘Wees niet bang. Ga de straat op. Doe het niet voor mij, doe het voor jezelf en voor je toekomst’, zei Navalny nog in een laatste videoboodschap aan zijn volgers voordat hij de gevangenis in verdween. De Kremlin-criticus houdt ervan om over de toekomst te praten. Hij heeft het zelfs tot zijn slogan gemaakt, die een ‘prachtig Rusland van de toekomst’ belooft, zonder corruptie.
Maar wat is die toekomst? Die vraag is voor vele Russen een dilemma. Gekleurd door de turbulente jaren negentig hebben termen als ‘liberalisme’, ‘democratie’ en ‘verkiezingen’ voor veel Russen eerder een negatieve dan een positieve connotatie gekregen. ‘Het zijn allemaal begrippen die in Rusland de afgelopen 20, 25 jaar niet op hun oorspronkelijke manier zijn gebruikt’, zegt historicus Ivan Koerilla in een interview met Radio Svoboda. ‘In het Rusland van vandaag is de voorstelling van de toekomst wazig, het is niet duidelijk waar we naartoe gaan. Daarom is praten over het verleden het enige gesprek dat mogelijk is. Als er geen toekomst is, blijft alleen het verleden over.’
Niet alleen de gemiddelde Rus, maar ook de liberale intellectuele elite lijdt aan een gebrek aan voorstellingsvermogen, betoogt Lev Goedkov van het onafhankelijke onderzoekscentrum Levada. Volgens hem klampt deze minderheid zich vast aan de verwachtingen en hoop van de perestroika-jaren.
Ondertussen wijst zijn onderzoek uit dat de meerderheid van de Russische bevolking overwegend conservatief is en meer waarde hecht aan orde en stabiliteit dan aan, bijvoorbeeld, de vrijheid van meningsuiting of politieke pluriformiteit. Zelfs de jonge generatie, zegt hij, geeft aan een ‘gewoon leven’ te willen zonder ‘lijden’. Alleen de leeftijdsgroep van 25 tot 45 (37 procent van de Russische bevolking en Navalny’s contingent) hoopt op verandering, wat nog lang niet wil zeggen dat ze bereid zijn om daarvoor de straat op te gaan.
‘Een blind geloof in de onvermijdelijkheid van democratie in Rusland sluit de ogen voor de enorme historische inertie van de sociaal-politieke cultuur van het grootste deel van de bevolking en de instellingen die haar ondersteunen’, schrijft Goedkov op de website van zijn onderzoekscentrum. ‘Zolang dit onderwerp – de massabasis van het conservatisme en de alledaagse tolerantie voor geweld – niet wordt geanalyseerd en begrepen, zoals indertijd met het nazisme is gebeurd, zal geen enkele protestbeweging de situatie veranderen in een samenleving die haar totalitaire verleden niet te boven kan komen.’
Een derde van de Russen verhoudt zich positief tot Navalny, volgens onderzoek van Levada. De rest is negatief of ‘neutraal’. Ondertussen heeft een op de vier Russen de YouTube-video over Poetins paleis bekeken. Maar daarvan zegt maar een derde de informatie volledig te vertrouwen. Een derde van de ondervraagden weet zeker dat Poetin zich nooit schuldig heeft gemaakt aan machtsmisbruik, en een vergelijkbaar aantal vindt dat zelfs als hij wel corrupt is, het land onder Poetin beter is geworden.
Wat Navalny ongewild heeft blootgelegd is een crisis van vertrouwen. Poetin mag dan wel corrupt zijn, maar hij is een bekende entiteit. Navalny daarentegen geniet respect voor zijn moedige daad. Maar tegelijkertijd wantrouwen veel Russen hem.
In plaats van een revolutie wacht Rusland waarschijnlijker een lange weg van langzaam verval. De schade die Poetins imago heeft opgelopen lijkt onherstelbaar. Vanuit de gevangenis zal Navalny een bliksemafleider blijven voor onvrede onder het volk. Het fundament van Poetins bestuur zit vol barsten en zal worden samengehouden door steeds meer repressie.
In die toestand zal Rusland de parlementsverkiezingen van september 2021 tegemoet gaan. Navalny’s team heeft aangekondigd tot de lente geen verdere protesten te organiseren. Dat geeft ze een paar maanden de tijd om met een visie voor de toekomst te komen waar Russen in kunnen geloven. Ondertussen is voor de meeste Russen de bekende terreur vooralsnog comfortabeler dan het onbeschreven blad.