De kracht van het ontbrekende

‘Grenzen en scheidslijnen’ werden ons als thema’s beloofd voor het Holland Festival 2018 en daar was in de eerste week al duidelijk sprake van. Maar soms pakte het anders uit dan verwacht. Op de openingsavond ging het om de tegenstelling tussen muziek en beeldende kunst. We werden geconfronteerd met Richters Patterns, een muzikale installatie van ensemble Musikfabrik uit Keulen van componist Marcus Schmickler en filmer Corinna Belz, gebaseerd op de schilderijen van Gerhard Richter, die langzaam van vorm veranderden en uiteindelijk nog alleen uit gekleurde strepen bestonden. Het was zeer vermoeiend en bijna onmogelijk om 33 minuten lang te blijven volgen. Eraan vooraf was Rothko Chapel (1971) van Morton Feldman te horen, een uiterst verfijnd muziekstuk voor piano, slagwerk en altviool. Daar waren helemaal geen beelden bij maar ik zag de schilderijen van Mark Rothko duidelijker voor me dan de al te aanwezige beelden van Richter.

Scheidslijnen tussen genres en stijlen werden hevig doorbroken in het verpletterend ontroerende Trojan Women, een Koreaanse bewerking van Sartre’s vertaling van de Griekse tragedie van Euripides, met traditionele Koreaanse pansorizang, Koreaanse rockmuziek en westers pianospel. Nog sterker was dat het geval bij de Hamburgse versie van Tolstoj’s Anna Karenina van Clemens Sienknecht en Barbara Bürk, geplaatst in een ouderwetse radiostudio, waar te pas en te onpas toepasselijk geachte tophits uit de jaren tachtig worden ingezet, een hilarisch en verwarrend effect.

Steve McQueen is als beeldend kunstenaar én filmer (hij kreeg een Oscar voor 12 Years a Slave) zelf een grensganger tussen genres en landen. Het festival toont zijn video-installatie over de zwarte Amerikaanse zanger, jurist, acteur, activist en communist Paul Robeson (1898-1976). Op twee schermen zie je documenten van de fbilangskomen. Vijf acteurs lezen de teksten voor, geluid en beeld lopen niet synchroon. Het is bijna niet te volgen en dat hoeft ook niet. McQueen heeft tijdens een openbaar interview verteld hoe hij vooral zag wat door de fbi allemaal zwart was gemaakt voordat de documenten werden vrijgegeven. Die grote, geprojecteerde zwarte vlekken zijn bijna kunst op zichzelf, McQueen vond ze aanvankelijk vooral beangstigend. Deze fbi-documenten zijn bedoeld om een zwarte man – Robeson – zwart te maken, maar ze zijn er zelfs in geslaagd hem helemaal onzichtbaar te maken. Hoewel tijdens zijn leven wereldberoemd, lijkt hij nu, door iedereen, totaal vergeten.

Nog iets van belang: iemand wees me erop dat je Robeson in deze installatie geen noot hoort zingen. Ook dat is terecht, de fbi was totaal niet geïnteresseerd in zijn muziek. Maar toch hoorde ik in mijn hoofd duidelijk zijn warme stem: Ol’ man river/ Dat ol’ man river/ He mus’ know sumpin’/ But don’t say nuthin’. Die ooit overbekende, wat pathetische tekst uit de musical Show Boat over de Mississippi krijgt een andere betekenis, juist door zijn evidente afwezigheid.

Je moet als bezoeker van deze installatie zelf iets doen, misschien is ’t het beste dit zwarte kunstwerk samen te bekijken, maar dan is het de gang naar Loods 6 (goeie plek, aan het eindpunt van tramlijn 10) meer dan waard.