In 2012 bestormen vijf activisten van punkcollectief Pussy Riot het altaar van de Christus-Verlosserkathedraal in Moskou, gehuld in felgekleurde bivakmutsen leveren ze een wilde punkperformance op het altaar, totdat ze na een minuut bruut verwijderd worden door de beveiligers. Met het nummer ‘Mother of God, Drive Putin Away’ protesteerden ze tegen de omstreden herverkiezing van Poetin als president van Rusland. Tevens was het nummer een aanklacht tegen de vervlechting van de Russisch-Orthodoxe kerk en Poetins regime. Drie van de performers werden uiteindelijk gearresteerd; twee daarvan, Maria Alyokhina en Nadezhda Tolokonnikova, werden voor twee jaar verbannen naar een strafkamp.
Tot voor kort bleef het vijfde Pussy Riot-lid in nevelen gehuld, en wist zo aan repressie te ontkomen. Ze roemt de moed van Maria en Nadezhda, ook omdat die haar naam niet hebben genoemd tijdens de talloze verhoren die ze hebben ondergaan. Inmiddels is haar straf verjaard en is ze uit de anonimiteit getreden. Haar verhaal is er een van constante dreiging en repressie, maar ook van geniale creativiteit en onuitputtelijke strijdbaarheid. Na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne besloot ze Rusland te verlaten. Via Estland is ze nu in Nederland voor een kort bezoek. Ik spreek haar in het huis van de leden van de Rotterdamse noise-rockband VULVA waar ze tijdelijk verblijft, de muzikanten kennen elkaar van een eerdere samenwerking. Haar naam is Diana Burkot.
Ineengekropen zit ze in de keuken, af en toe een lange trek nemend van haar elektronische sigaret. Ze is duidelijk vermoeid, zowel van haar omzwervingen als van het optreden dat ze de voorgaande avond gaf op het Leidse muziekfestival Peel Slowly and See. Ze zingt – in het Russisch – over genderongelijkheid, seksisme, klimaatproblematiek en onbegrensd materialisme. Na afloop van het concert breekt ze, backstage, in tranen uit: emoties die lang onderdrukt waren als gevolg van een constante staat van alertheid en angst laten zich niet meer bedwingen. ‘Ik heb gisteren voor het eerst in lange tijd whisky gedronken tegen de stress, maar dat viel niet zo goed’, zegt ze schaamtevol. Haar Engels is wat gebrekkig, ze is goed verstaanbaar maar zoekt soms lang naar woorden. Om die reden zit tolk Klawa Koppenol bij het gesprek: de aanwezigheid van een Russisch sprekende vrouw stelt Burkot duidelijk op haar gemak. Via de tolk spreekt ze voluit en zonder zich in te houden over de situatie in Rusland. Ook uit ze haar ongemak over al deze aandacht voor haar persoonlijke omstandigheden: ‘Ik ben niet degene die gebombardeerd wordt.’
‘Ik kan onmogelijk in een land wonen waarvan de leider oorlog voert tegen onschuldige mensen’, vertelt ze me als ik haar vraag waarom ze is gevlucht. ‘Bovendien hoorde ik van mensen dat ik nu echt moest vertrekken omdat de inlichtingendiensten me al een tijdje zouden volgen.’ Ze liet haar appartement en drie katten in Moskou achter: ‘Ik zou graag terugwillen, maar ik acht de kans dat dat ooit nog gaat gebeuren erg klein.’
Ze vertelt dat het regelen van een doktersverklaring, waaruit blijkt dat medische hulp in het buitenland noodzakelijk is, momenteel de enige manier is om Rusland via de grens met de Baltische staten te kunnen verlaten. Het lukte haar zo’n verklaring in handen te krijgen en in Tallinn te geraken, waar ze bij vrienden terechtkon. Van daaruit is ze vervolgens naar Nederland gevlogen. ‘Ik ben nog steeds in shock en check continu het nieuws, ik kan me nergens op focussen.’ Burkot vertelt dat ze een oom heeft die nog in Oekraïne woont. Ze probeert al dagen contact met hem te maken, maar dat is tot op heden niet gelukt. ‘Als getuige van een oorlog kun je je niet afzijdig houden, het slokt je op en het is het enige waar je nog mee bezig bent.’
Zeker nu Poetin dreigt met een kernoorlog zakt de moed Burkot in de schoenen: ‘Als straks al het leven op aarde is weggevaagd, wat heeft iemand dan aan mijn werk? Dat is een gevoel wat veel Russische kunstenaars momenteel ervaren. Een soort wanhopig cynisme.’ Het huidige Pussy Riot-collectief wilde een protestactie organiseren tegen de Russische inval in Oekraïne, maar algauw werden meerdere leden van de groep gearresteerd en op discutabele ‘administratieve gronden’ gevangengehouden. ‘We leven al geruime tijd weer in een sovjetstaat. Vergaande censuur heeft ertoe geleid dat autonome kunstenaars genoodzaakt zijn de underground op te zoeken. Ze organiseren exposities en voorstellingen bij mensen thuis om de staatscensuur te omzeilen, precies zoals dat in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw in de Sovjet-Unie gebeurde’, aldus Burkot.
Diana Burkot vertelt hoe vele Russische kunstenaars en activististen aan burn-outklachten lijden, als gevolg van de eindeloze tegenwerking en censuur die op hen wordt uitgeoefend. ‘Geregeld hoor je het commentaar, uit het Westen en Oekraïne, waarom Russen niet massaal demonstreren tegen de oorlog, maar mensen die dat zeggen snappen niet wat voor een politiestaat Rusland is. Iedereen die de straat opgaat in Rusland riskeert een jarenlange gevangenisstraf. En in een Russische gevangenis word je, mentaal en fysiek, kapotgemaakt. Daarnaast voelt het alsof protesteren weinig nut heeft, want de machthebbers zullen toch niet van gedachten veranderen.’ Wel heeft Burkot een duidelijke boodschap aan het Westen: stap zo snel mogelijk van het Russische gas en olie af. Behalve dat de aankoop ervan de oorlogskas van Poetin spekt, is Burkot sowieso fel tegenstander van fossiele brandstoffen: ‘Als de kernoorlog ons nu niet vernietigt, doet een klimaatramp dat straks wel,’ zegt ze onderkoeld en bedroefd tegelijk.
Haar emoties en dissidente standpunt verwoordt Diana Burkot in haar kunst, waaronder haar solo muziekproject Rosemary Loves a Blackberry. De naam is afgeleid van de beroemde film Rosemary’s Baby van Roman Polanksi: ‘In die film baart Rosemary, gespeeld door Mia Farrow, tot haar afgrijzen een kind van de duivel. In de laatste scène zien we dat ze het kind toch accepteert. Net zo moeten wij onze duistere kant, de zwarte vrucht – de blackberry – omarmen. Als mensen dat niet doen zijn ze tot een groot kwaad in staat.’
In haar optreden stelt Burkot zich uiterst kwetsbaar op, ze laat een beeld zien dat haast diametraal tegenover de confronterende, kleurrijke punkoptredens van Pussy Riot staat. Haar meisjesachtige falsetto wordt begeleid door een zware beat die in de borstkas van de aanschouwer nadreunt. Haar volledig in het wit geklede, tengere lichaam neemt allerlei abstracte poses aan, op die manier uiting gevend aan de kracht van schoonheid en kwetsbaarheid. Het gebruik van Burkots eigen lichaam als expressiemiddel is ingegeven door de Wiener Aktionismus, een groep kunstenaars die in de jaren zestig in Wenen het trauma van de Tweede Wereldoorlog adresseerde middels hoogstpersoonlijke, lijfelijke performances.
De verhouding tussen het Kremlin en het Russische volk vergelijkt Burkot met een toxische liefdesrelatie, waarin constant sprake is van gaslighting en manipulatie vanuit de patriarchale macht die het Kremlin heet, en die volledig onderschreven wordt door het hoofd van de Russisch-Orthodoxe kerk, patriarch Kirill. Als weerwoord tegen Poetins patriarchale tirannie stelt Burkot het feministische perspectief om de kwetsbaarheid van het individu te omarmen. ‘Alleen als het Russische volk zijn eigen trauma’s onder ogen ziet, kan een conflict als het huidige worden opgelost. Poetin maakt gebruik van een top-down aangestuurde machotirannie om Rusland, een land van onmetelijke omvang, bij elkaar te houden. Maar is dit menselijke offer niet te groot? Ik denk dat de enige manier om van tirannie af te komen is om ook in de politiek een meer menselijke schaal terug te brengen, door iedere regio binnen de Russische federatie meer autonomie te geven.’
Dit standpunt wordt ook uitgedragen door de bekende Russische schrijver Boris Akoenin, die sinds de annexatie van De Krim in 2014 in Londen woont. Hij belichaamt als het ware het geweten van het andersdenkende Rusland, het Rusland buiten Poetin, ‘Het echte Rusland’, zoals hij het platform heeft genoemd dat hij samen met de naar de Verenigde Staten geëmigreerde balletdanser Mikhail Baryshnikov en de econoom Sergey Guriyev, die doceert aan het Institut d’Études Politiques (beter bekend als Sciences Po) in Parijs, heeft opgezet. Het doel van dit platform is, naast een verzamelplaats te zijn voor andersdenkende, geëmigreerde Russen, geld in te zamelen voor hulp aan Oekraïne.
Een plan voor de komende tijd heeft Burkot niet. Ze leeft van dag tot dag, en dat kan nu ook niet anders. Met slechts een grote koffer met daarin wat persoonlijke bezittingen en muziekapparatuur trekt ze door Europa. Het is het bestaan van een dissident die noodgedwongen slaapt in kamers van vrienden. ‘Ik ben zo blij dat er mensen zoals jullie zijn’, zegt ze terwijl ze knikt naar VULVA-lid Kim Hoorweg, die haar samen met twee huisgenoten onderdak biedt in Rotterdam. Ze besluit het gesprek met nog een raadgeving voor het Westen. ‘Jullie moeten oppassen dat jullie Poetin niet in de kaart spelen door brede sancties op te leggen die alle Russen raken. Als je geen baan, geen geld, geen toekomst hebt, dan ben je juist een makkelijke prooi voor radicalisering en onderdrukking.’ Zelf kan Burkot bijvoorbeeld niet meer bij haar bankrekening. ‘Ook de activisten die zich uitspreken tegen Poetin en die naar het buitenland vluchten worden op deze manier van hun slagkracht ontdaan.’