Een aantal van de pakhuizen, loodsen, kantoren en silo’s aan de rand van de stad werd jaren geleden gekraakt, na grote ontruimingsacties in de binnenstad. Die industriële complexen ontwikkelden zich gestaag tot ware paradijsjes voor de underground en betaalbare werkplaatsen voor kunstenaars en ambachtslieden.
Kiest Amsterdam nu voor kapitaal of inspiratie, vragen de gebruikers van de industriële complexen in de stad zich inmiddels vertwijfeld af, verwijzend naar de titel die de hoofdstad kreeg ten tijde van de Eurotop: ‘Amsterdam, Capital of Inspiration’. Volgens een aantal ‘culturele pioniers’ bloedt de stad leeg wanneer ook de laatste culturele vrijplaatsen plaats moeten maken voor woonblokken, kantoorcomplexen en meubelpaleizen.
Recent slachtoffer van deze ontwikkeling waren de graansilo’s in de Houthavens West. In de loop der tijd vestigden krakers er met grote ijver werkplaatsen, een café-restaurant, een galerie, discotheek, dansstudio, doka’s en een biobakkerij. Die inspanning werd beloond met ontruiming in februari van dit jaar. De strekdam met zijn imposante bebouwing (ook wel ‘het boegbeeld van een lastige stad’ genoemd) wordt getransformeerd tot ‘yuppenboulevard’.
EEN DEEL van de gebruikers van de graansilo’s kraakte vervolgens op advies van de gemeente het kilometers buiten de stad gelegen ADM-terrein in het Westelijk Havengebied. Daar zouden ze ‘niet lastig worden gevallen’, werd beloofd. Maar woordvoerder Mike ter Veer, druk verwikkeld in de zoveelste ontruimingsprocedure tijdens zijn krakersloopbaan, is er inmiddels van overtuigd dat de bewoners van het ADM-terrein worden gebruikt als buffer tussen maffiose speculanten als Bertus Lüske en de gemeente. Lüske probeerde een paar maanden geleden eigenhandig de gebouwen te ontruimen met behulp van een knokploeg en een graafmachine. Bij die actie ontsnapte een aantal krakers op het nippertje aan de dood.
Ter Veer: ‘Alternatieve cultuurmakers zijn pionnetjes waarmee blijkbaar eindeloos geschoven kan worden. We zijn hier op aanraden van de gemeente naartoe getrokken, maar zijn nu volledig vogelvrij. Om ons te verweren hebben we in augustus een festival georganiseerd onder het motto The Return of Godsilo, bij wijze van culturele zelfverdediging. Dat is ons enige wapen tegen dit soort gewelddadige acties. En verder blijven we in gesprek met de gemeente over het behoud van woon- en werkpanden in de stad. Wij maken aanspraak op gebouwen waarin we ons zelf kunnen ontplooien tot economisch onafhankelijke stadsbewoners. Lukt dat niet, dan wacht de stad een culturele exodus.’
Ter Veer weet op dit moment geen alternatief voor het ADM-terrein. De binnenstad misschien? Hij lacht honend. ‘Daar zien ze ons aankomen. Wat je ook bedenkt, je staat binnen een mum van tijd weer op straat.’ Noord misschien? ‘Noord is veel te slecht bereikbaar wanneer je iets wilt organiseren voor publiek. Laat de gemeente nu maar eens met een echt goed alternatief komen. Wij hebben lang genoeg laten zien wat je allemaal met leegstaande complexen als de graansilo’s kunt doen. Maar daarmee hebben we alleen maar de projectontwikkelaars op goede ideeën gebracht.’
DAT DE politiek weinig op heeft met alternatief gebruik van leegstaande casco’s, bewijst de Vrieshuis-story. Vrieshuis Amerika aan de Oostelijke Handelskade, een immense stenen kolos met een vloeroppervlak van zo'n 17-duizend vierkante meter, werd vier jaar geleden gekraakt. Het herbergt ateliers voor zo'n vijftig beeldend kunstenaars, decorbouwers, meubelmakers en andere creatievelingen. In The Fridge worden vegetarische maaltijden geserveerd en in galerie Y-burg is kunst te zien. Voor de drank is er café IJ-burg en voor de sportlust het 3rd Floor Skatepark, een druk bezocht skate-walhalla met half-pipes en ramps, voor beginners en gevorderen. Terugkerende attracties zijn Horeca-cult in de Pallet Club en Xploding Cinema.
Tot het einde van dit jaar. Dan moet dit culturele pretpark, dat tegelijk een werkplek is voor een groot aantal mensen, leeg worden opgeleverd. Het Vrieshuis wordt gesloopt om ruimte te maken voor nog eens honderd lucratieve appartementen in het kader van het mega-bouwproject IJ-oevers.
Dat Vrieshuis Amerika zowel cultureel als commercieel van waarde is, staat voor woordvoerder Thomas Wevers buiten kijf. Steeds meer gesettelde cultuurmakers weten inmiddels de weg naar Oostelijke Handelskade 25. Wevers: ‘We hebben in vier jaar tijd tout Amsterdam en Het Gooi over de vloer gehad. Van no-budget tot mega-budget. En alles eerlijk verdeeld. De snelle reclamejongens die een filmpje willen opnemen in een van de ruimten, betalen voor de jonge no-budgetklanten, de starters. Die vraag je alleen een bijdrage voor de stroom. Die snelle jongens snappen dat best, want die zijn namelijk zelf ook ooit zo begonnen. Een groot deel van deze inkomsten wordt gebruikt voor onderhoud aan het gebouw.’
ZELFBEDRUIPENDER kan bijna niet. En alternatiever evenmin. Wevers, lyrisch: ‘Het is echt de meest paradijselijke ontmoetingsplek voor de underground. Die kennen de stad wel zo langzamerhand. Die willen niet meer naar Paradiso of de Melkweg met hun zielloze programmering. Hier heb je het gevoel dat je deel uitmaakt van iets unieks. In een gebouw als dit, met al die mysterieuze hoeken en gaten, kun je nog wegdromen. Alleen al de weg die je moet afleggen wanneer je bijvoorbeeld uit West hierheen komt… Geld speelt nauwelijks een rol en toch is het hier iedere week feest.’
Waarheen leidt nu de weg? Wevers weet het niet. Twee snelle ex-Vrieshuisbewoners die bij de politiek zouden lobbyen voor het voortbestaan van het gebouw, wisten het wel. In plaats van, zoals afgesproken, de belangen van Vereniging Vrieshuis Amerika te behartigen gooide het managersduo de alternatieve filosofie overboord om van het Vrieshuis een commerciële Joop van den Ende-tent te maken. Uiteindelijk hebben ze op naam van Vrieshuis Amerika het belendende pakhuis De Zwijger van de gemeente in beheer gekregen. Plus drie miljoen voor de exploitatie. Met een totale investering van 18 miljoen gulden wordt De Zwijger straks omgebouwd tot trendy uitgaanscentrum, met de exploitant van het Arnhemse Gelred“me als ‘exclusieve partner’.
Wevers is witheet. ‘We hebben ze eruit geschopt toen bleek dat ze de filosofie van een meerderheid van de gebruikers gewoon negeerden. Maar ze hebben intussen wel de naam van de vereniging aan hun nieuwe plannetje verbonden. Dus nu denkt de gemeente - en dat komt ze verdomd goed van pas - dat De Zwijger een alternatief biedt voor de vijftig gebruikers van het Vrieshuis. Maar die willen niets met zo'n commerciële tent te maken hebben.’
De Zwijger was twaalf jaar het domein van het Repetitiehuis, een van de belangrijkste pop-oefenruimten van de stad. Loïs Lane en Herman Brood oefenden er. Nu wordt de Braziliaanse salsa-metalband Laberinto er groot. Maar in november valt ook het doek voor het Repetitiehuis. Daarmee verdwijnen niet alleen betaalbare oefenruimten, maar ook een van de laatste kleine podia van de stad gaat ten onder. En niet te vergeten de undergroundfeesten die wekelijks vijf- tot zeshonderd mensen naar de Handelskade trekken.
‘BETAALBARE werkruimte in eigen beheer ontwikkelen’, dat is wat Het Gilde van Werkgebouwen aan het IJ voor heeft met ‘het industrieel erfgoed’. Dat er af en toe gefeest wordt oké, maar er moet ook worden gewerkt. Carolien Feldbrugge is een van de ambitieuze kunstenaars die al tien jaar bezig is om pakhuis Wilhelmina (naast het Vrieshuis) te behouden als bedrijfsverzamelgebouw. De gemeente heeft inmiddels besloten dat dit tien jaar geleden gekraakte pakhuis, dat werkruimte biedt aan ongeveer honderd mensen, mag blijven staan. Maar er zullen nog lange discussies volgen over de beheersvorm.
‘We willen het gebouw zelf beheren en niet afhankelijk worden van een woningbouwvereniging die jaarlijks bizarre huurverhogingen oplegt. Kraken is je eigen verantwoordelijkheid nemen, en die willen we ook dragen’, zegt Feldbrugge. ‘Maar de gevestigde orde wil niet te maken hebben met publiek dat een gezicht heeft. Men bouwt liever voor de anonieme massa. Ik denk echter dat het oude systeem toe is aan faillissement. We moeten zo langzamerhand terug naar de tijd van vóór de industriële revolutie. Toen had je ook zichzelf bedruipende gilden en die werden zeer gerespecteerd. Zo'n gebouw dient daarbij slechts als gereedschap.’
IN SEPTEMBER vierde kunstenaarskolonie Nieuw & Meer aan de Oude Haagseweg op ludieke wijze het tienjarig bestaan. De voormalige munitiedepots van de Domeinen in een nu nog sprookjesachtige omgeving bieden werkruimte aan ongeveer 110 mensen. Het voortbestaan is met een erfpachtcontract voor 66 jaar gegarandeerd. Wel wordt de rust binnenkort verstoord, wanneer een deel van de Oeverlanden tot ‘vrijetijdsboulevard’ wordt gebombardeerd. Compleet met strandjes, waterskiverhuur, chique restaurants enzovoort. Een soort Amsterdam aan zee dus.
Veel gelijkenis met Nieuw & Meer vertoont het eveneens voormalige militaire complex 1800 Roeden langs de Haarlemmerweg. Het grote verschil is dat twee van de ongeveer vijftien gebruikers eigenaar zijn. Vijf jaar geleden werd het idyllisch gelegen terrein door een stel optimisten gekraakt. De marechaussee maakte echter al na zes weken korte metten met de kraakactie. Jaren stonden de gebouwen leeg. Tot een vrijheidsminnende aannemer samen met een bevriende restaurateur het complex kocht voor 1,2 miljoen gulden. Nu werken er kunstenaars en ambachtslieden en zijn er opslagplaatsen voor theatergezelschappen.
IN DE PERIFERIE zijn de kaarten zo'n beetje geschud wat betreft de culturele vrijplaatsen. Maar in de stad is een nieuwe generatie krakers aan de slag gegaan. De directie van het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis in Amsterdam-Oost werd juni jongstleden verrast met de kraak van twee paviljoens aan het Oosterpark. De paviljoens, met een totale vloeroppervlakte van dertigduizend vierkante meter, stonden langer dan een jaar leeg in afwachting van een sloopvergunning. In een paar maanden tijd is er een groep van dertig mensen neergestreken. Een nieuwe generatie krakers die weer zo hun eigen ideeën hebben. Het is de workshop- en vergadergeneratie. De gemiddelde leeftijd van de bewoners is 25 jaar. Jungle en hip-hop zijn de uitverkoren muzieksoorten. Door de diehards uit de krakerswereld zijn de OLVG'ers al gebombardeerd tot neo-hippies.
In het OLVG-gebouw is van alles neergestreken. Er is werkruimte gemaakt voor tien kunstenaars, er wonen muzikanten en andere artistiekelingen die als voornaamste doel hebben om vooral ‘constructief met elkaar bezig te zijn’. Chris, een van de bewoners: ‘We zijn in elk geval geen bierflessen gooiende autonomen. De meeste mensen die hier zitten, studeren nog aan bijvoorbeeld de Rietveldacademie of zijn net afgestudeerd. We zijn hardwerkende jonge mensen die een kunstenaarscollectief wilden beginnen. Aangezien je daar nooit een legale plek voor krijgt van de gemeente, hebben we gekraakt. Kraken is voor ons bovendien een vorm van protest tegen nutteloze sloop en leegstand.’
De OLVG'ers laten zich niet afschrikken door de fatale afloop van andere kraakinitiatieven. ‘Wat er met de graansilo’s is gebeurd, is natuurlijk verschrikkelijk. Maar daar kun je alleen maar van leren. We steken graag ons licht op bij andere krakers. Die leren ons hoe je een bezwaarschriftprocedure voert tegen de sloop. Wat dat betreft zijn de meesten van ons nog redelijk onervaren. En als uiteindelijk blijkt dat we het toch niet redden, dan is er overal in de stad nog genoeg kraakruimte te vinden. Dat zal wel altijd zo blijven.’