Margot Dijkgraaf is recensent bij NRC Handelsblad en directrice van cultureelcentrum SPUI25
Alaa el Aswany, Het Yacoubian
Deze roman werd door honderdduizenden Egyptenaren en anderen in het Midden-Oosten gelezen. Het werd een absolute bestseller in een land waarin nauwelijks literatuur wordt gelezen, een unicum. Een kostelijke soap op niveau, waarbij en passant een deel van de 20ste-eeuwse geschiedenis van Egypte uit de doeken wordt gedaan. Het boek vertelt het verhaal van de inwoners van een flatgebouw aan de Soliman Pachastraat in Caïro, in 1930 gebouwd door de rijke Armeense zakenman Hagop Yacoubian, aan wie het boek zijn titel ontleent. Alles passeert de revue: homoseksualiteit, prostitutie, gedwongen abortus, fundamentalisme, geweld, liefde, trouw en ontrouw. Het boek bestrijkt vele decennia en verbeeldt daarmee een flinke periode uit de Egyptische geschiedenis, inclusief alle politieke en sociale veranderingen.
Jonathan Littell, De welwillenden
Hoewel ik het als roman niet geslaagd vind, is het wel degelijk een belangrijk zelfs verpletterend boek. Dat laatste zit in Littells overtuigingskracht, in de narratieve stijl van zijn verhaal en vooral in de verbeten bezetenheid waarmee hij zijn onderwerp beheerst. Een literair meesterwerk is Les bienveillantes niet. Littells taalgebruik is bezeten, gericht op het doen voortjagen van het verhaal dat hij wil vertellen, namelijk de dagellijkse aaneenschakeling van geweld, moord en verminking, gezien door de ogen van een Duitse beul. Zijn gedegen historisch onderzoek en zijn stijl maken De welwillenden tot een must voor een jongere generatie die nog niet al te veel kennis heeft van de realiteit van de Tweede Wereldoorlog.
Ahmadou Kourouma, Allah is niet verplicht
Kourouma was in wezen de eerste grote Afrikaanse schrijver die internationaal naam maakte en die de Afrikaanse problematiek internationaal literair op de agenda zette. Deze roman laat een kindsoldaat aan het woord die zich staande probeert te houden in een krankzinnige wereld van drugs en geweld. Door te putten uit diverse woordenboeken probeert hij zich iets menselijks eigen te maken en toegang te krijgen tot een beschaving die voor hem en zijn lotgenoten onbereikbaar is. Geen zielig boek over Afrika, maar een keiharde, hilarische en satirische literaire verbeelding van de werkelijkheid die wij in Europa slechts uit de kranten kennen.
Amos Oz, Een verhaal van liefde en duisternis
Amos Oz (en ook David Grossman trouwens) schrijft groots over zijn leven en zijn tijd, vervlochten met de problemen van zijn geboorteland. Hoe word je een schrijver in een land met een verscheurd verleden en een toekomst waarbij geweld nooit kan worden uitgesloten? Duisternis is een terugkerend thema in Oz’ werk, dat bol staat van onbeantwoorde liefde, eenzaamheid en onbegrip als het lot van de mens. Volgens Oz hebben we ‘geen enkele reden meer om de wanhoop de rug toe te keren’.
Orhan Pamuk: Sneeuw
Grandioze, complexe roman van de Nobelprijswinnaar, waarin een dichter uit Duitse ballingschap naar Turkije terugkeert voor de begrafenis van zijn moeder. De politieke realiteit van Turkije, in heden en verleden, vervlecht Pamuk schitterend met de karakters uit zijn verhaal. Tikje cerebraal misschien, maar wel een belangrijke, veelzijdige roman waaruit veel te leren valt.
Sleuteloog van Hella S. Haasse
Een roman waarin de belangrijkste Nederlandse levende schrijfster ingaat op een periode in ons eigen historische verleden, waar we nog lang niet mee klaar blijken te zijn. Daarbij laat ze zien hoe lastig het is dat verleden - of het nu om het verleden van een individu of om dat van een land - te duiden en te begrijpen.
Elsbeth Etty is recensent en columnist bij NRC Handelsblad en hoogleraar literaire kritiek aan de Vrije Universiteit
W.G. Sebald: Austerlitz. Aan deze roman is alles bijzonder: het vertelperspectief, het proza, de vorm, de vormgeving, de vermenging van autobiografie, geschiedschrijving en fictie Hoewel het over een ‘vertrouwde’ geschiedenis gaat, die van Europa in de 20ste eeuw, maakt Sebald haar gloednieuw. Uit de moeizaam opgedolven brokstukken van een grotendeels vernietigd verleden schept deze onderzoeker van de eigen persoonlijkheid een eigen universum, gebouwd op de gevolgen van onmenselijkheid. Austerlitz openbaart in alle details wat de ultieme onmenselijkheid van het nazisme heeft aangericht, maar ook wat een gevoelig mens daar vervolgens mee aan moet en mee aan kan. Door de onmenselijkheid onder ogen te zien, er de confrontatie mee aan te gaan overstijgt deze roman de nog altijd niet te bevatten werkelijkheid, omdat er schoonheid en zelfs zoiets als hoop blijkt te kunnen schuilen in de erkenning van het kwaad. Austerlitz laat zien wat fictie en fictie alleen vermag.
Philip Roth: The Human Stain . Met deze sublieme roman over het seksuele McCarthyisme en de politieke correctheidsepidemie die Amerika trof gedurende het afgelopen fin de siècle, sloot Philip Roth zijn briljante trilogie af over het na-oorlogse Amerika. Het menselijk onvermogen, dat is waar alle grote literatuur over gaat en dus ook het werk van Roth. Vanaf zijn debuut, de verhalendebuut Goodbye Columbus (1959), probeert hij te definiëren wat het is, dat menselijk tekort. In The Human Stain, een gecompliceerde roman, spelend in Amerika anno 1998 tegen de achtergrond van de Clinton/Lewinsky-affaire, benoemt hij het als het streven om - anders dan dieren - het leven niet louter te ondergaan maar het echt te leven, voluit het raadsel erkennend van de ‘zinloze betekenis’ van dat leven.
Ian McEwan: Atonement. De dertienjarige romanschrijfster in spe Briony Tallis raakt verstrikt in de kracht van haar verbeelding. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog beschuldigt zij de vriend van haar oudere zusje van een ernstig misdrijf. Wat, behalve jaloezie, haar drijfveren zijn, weet zij zelf niet, wél draagt zij een leven lang een gekmakend schuldgevoel met zich mee omdat zij de levens van haar zus en zwager heeft vernietigd. Of niet? Heeft hun liefde, bestand tegen alle leugens, overwonnen? Wat zijn, binnen de romanwerkelijkheid de feiten, wat behoort tot de ficties van de schrijfster. Atonement grijpt terug op klassiekers als Dostojevski’s Schuld en Boete en Het proces van Kafka. Briony doet als gerenommeerde bejaarde schrijfster boete via de literatuur zoals Rasjkolnikov het christelijk geloof daarvoor gebruikt. In beide gevallen moet fictie, verbeelding dus, verlossing brengen. Kafka’s stem klinkt door in de vraag: Waarom heeft Briony Robby Turner belasterd? Atonement is een belangrijke roman omdat hij zowel op conventionelewijze een aangrijpend verhaal vertelt maar tegelijkertijd op meta-niveau de zowel verwoestende als helende kracht van de verbeelding onderzoekt. McEwan beschrijft in deze roman niet de werkelijkheid, maar het gat dat gaapt tussen feitelijke gebeurtenissen en ieders verschillende perceptie daarvan - precies het onderzoeksterrein waar fictie zich bij uitstek voor leent.
Orhan Pamuk: Sneeuw. Politiek is theater en het leven draait om - ja om, wat eigenlijk? Macht, winst, geluk? En wat is de rol van de literatuur hierin? De hoofdpersoon Ka is niet voor niets een dichter die na een aantal onvruchtbare jaren in het ingesneeuwde Kars weer inspiratie vindt; terwijl zijn vriend Orhan, al schrijvend in de roman figureert. Literatuur heeft in dit verhaal over onverenigbare werelden en percepties de functie van contemplatie en het bevorderen van de redelijkheid. Er is veel in deze roman waar ik moeite mee heb en wat ik niet begrijp. Ik blijf Sneeuw lezen om de raadsels te ontsluieren, misschien dat ik het juist daarom tot de belangrijkste boeken van dit decennium reken.
Johnatan Littell De welwillenden. Deze qua omvang en inhoud met Tolstojs Oorlog en vrede te vergelijken roman over de nazibeul Max Aue is in veel opzichten schatplichtig aan Leven & Lot van Vasili Grossman, waarvan de Nederlandse vertaling verreweg het belangrijkste boek van het afgelopen decennium was. Littell probeert zijn lezers compassie te laten voelen met hoofdpersoon Max Aue en hen te laten geloven dat onder bepaalde omstandigheden iedereen een ‘functionaris van de dood’ kan worden. Wie echter met Aue compassie voelt, heeft zich om de tuin laten leiden. Want hoe Littell ook zijn best doet van hem een slachtoffer te maken, uiteindelijk lukt hem dat niet en volgens mij wil hij het ook niet. Deze roman is een parodie op het type historici dat de Holocaust probeert te verklaren uit algemene menselijke eigenschappen en omstandigheden.
Wat Littell laat zien, is waar ontmenselijking toe kan leiden. Als Max Aue ergens ‘slachtoffer’ van is, dan van de systematische propaganda waarin bevolkingsgroepen van overheidswege, in de pers, de film, de literatuur, de wetgeving, op grond van hun geloof of afkomst als gevaar worden afgeschilderd. Inderdaad, zoals Geert Wilders dat met moslims probeert. En precies daarom vind ik De Welwillenden van Jonathan Littell een urgent boek. De jurist Aue gelooft de antisemitische propaganda zoals Wilders in de anti-islampropaganda gelooft.. Alleen wie, zoals Aue, joden niet als individuen, maar als groep of liever gezegd ‘plaag’ beschouwt, is tot zulke misdaden in staat. Tijdens de massaslachtingen van honderdduizenden joden in de Oekraïne zijn het nooit mensen waar Aue’s moordenaarsoog op valt, hij ziet ratten die hij moet afschieten. Geen moment vraagt hij zich af wie die joden zijn, en waarom ze dood moeten. Hij vindt joden, ‘doortrapte, gluiperige vijanden’ die effectief dienen te worden opgeruimd. Misschien zijn er lezers die vinden dat Littell een beetje overdrijft, wat op een pijnlijk gebrek aan historische kennis duidt. Wie wel eens een non-fictie boek over de Tweede Wereldoorlog heeft gelezen weet dat de feiten kloppen. Zo is het gebeurd, zo is gegaan, zo is het ook gezien door de nazibeulen zelf.
Als Nederlandse titels: Arnon Grunberg: De asielzoeker, Arnon Grunberg: Tirza, A.F. Th. Van der Heijden: Het schervengericht, Christiaan Weijts: Art. 285b, Charlotte Mutsaers: Koetsier Herfst
Marjolijn Februari is publicist en schrijver
Philip Roth, The Human Stain
Het beste boek dat ik in tijden heb gelezen; ook weinig 20e eeuwse romans komen daarbij in de buurt. Het lijkt wel alsof Roth zich op geen enkel moment hoeft in te spannen; intelligent proza, maar de intelligentie ervan ontspringt aan Roths natuur, niet aan enig streven of pogen.
Astrid Roemer, romantrilogie; de drie delen Gewaagd leven (1996), Lijken op Liefde (1997) en Was Getekend (1999) werden in 2001 uitgegeven in één band , en vallen dus, als je een beetje meedenkt, nog binnen de periode van ‘de laatste tien jaar’.
Deze trilogie is de enige reden waarom ik heb besloten de enquete in te vullen; zo kan ik de schijnwerper richten op dit ten onrechte verwaarloosde werk. Zelfs in de recente discussie over zogenoemd engagement in de literatuur werd de trilogie van Roemer niet vermeld; dat is niet alleen onbegrijpelijk, maar ook ondankbaar jegens een auteur die de Nederlandse letteren aanzienlijk heeft opgetild omstreeks de millenniumwisseling.
Ik aarzel vervolgens nog meer titels te noemen. Eigenlijk lees ik te weinig fictie om een zinnige selectie te kunnen maken uit duizenden goede romans, al lees ik wel weer genoeg om een flink aantal bejubelde boeken te kennen. Sommige bevielen goed, ander vielen tegen. Laat ik me beperken tot de twee romans die me bijbleven omdat ze me verbaasden.
Ian McEwan, Atonement (hier verbaasde me het technisch vermogen; het boek is schitterend geschreven; inhoudelijk heb ik grote bezwaren tegen het eind)
Juli Zeh, Adler und Engel (vanwege het volstrekt eigen licht dat Zeh op de wereld werpt)
Arjen Fortuin, recensent bij het NRC Handelsblad
- Tirza, Arnon Grunberg (2006)
In deze scherpe, veelomvattende en pijnlijke roman komen verschillende thema’s bijeen die de jaren nul hebben bepaald: de doorwerking van het trauma van 11 september 2001, vooral in het tonen van hoe angst als sturende kracht optreedt in het leven van de hoofdpersoon - net zoals dat gebeurde in de rest van de maatschappij in de jaren nul. De generatiekloof tussen Hofmeester en zijn dochter (zie ook haar anorexia - zij lust niet meer wat hij haar opdient, of dat nu eten is of Dostojevski) sluit aan bij de maatschappelijke ontwikkeling waarin oude vormen van autoriteit, kennisoverdracht en cultuur hun vanzelfsprekendheid verliezen in de veel diffusere, door digitale technologie sterk beïnvloede maatschappij.
- A heartbreaking work of staggering genius, Dave Eggers (2000)
Het merkwaardige van dit debuut was dat alles in de vorm ervan, de vormgrapjes, de appendices, de toon erop leek te duiden dat het hier een ironisch boek betrof, wellicht zelfs een verzonnen ‘Memoir’. Dat bleek het niet te zijn: het boek was uiteindelijk in-ernstig. Juist in het zich toe-eigenen van op het oog relativerende stijlmiddelen voor een boek dat juist in het geheel niet wil relativeren, maakt Eggers boek zo belangrijk.
- De engelenmaker, Stefan Brijs (2005)
Aan het begin van de twintigste eeuw meende men aan de vooravond te staan van de Eeuw van de biologie. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw denken we dat weer, met alle morele twijfels, goddelijke ambities en sociale ontwrichting van dien, door Stefan Brijs in deze roman groots samengebald.
- Paravion, Hafid Bouazza (2003)
Geen taal is Nederlandser dan het Nederlands van Bouazza en toch is het geen toeval dat de taal van de calvinisten door een migrant is wakker gekust - die er dan ook nog een aangrijpend multicultureel drama mee beschreef.
- Problemski Hotel, Dimitri Verhulst (2003)
Geen roman, maar ook geen reportage. Boek dat laat zien hoe fictie waarachtiger kan zijn dan een feitenrelaas en hoe weerzin een groter engagement kan uitdrukken dan weldoenerij.
Kees ‘t Hart is schrijver en recensent bij de Groene Amsterdammer
De Welwilenden, Jonathan Littell: geslaagd portret van binnenuit van een fascist, overstijgt de bekende clichés hierover, maakte me een betrokkene.
Over Kampliteratuur, Jacques Vogelaar: lijkt een documentaire, maar is ook een als fictie te lezen verslag van een leesbestaan. Onderschat.
Het Bureau, J.J. Voskuil: Superieur epos, rancuneus en geestig, volkomen obsessief geschreven.
The Royal Family, William T.Vollmann, meanderend epos over prostitutie, lapt literaire conventies aan zijn laars, probeert mythologie en banaliteit te verbinden.
De beste romans van John Updike; beschrijft minutieus de ondergang van de Amerikaanse middenklasse, is wat dit betreft profetisch. Vergelijkbaar met De Balzac.