De kerk van dominee Kyles is de mooiste en grootste van alle twaalf kerken langs dezelfde straat in Memphis. Een verbouwing van anderhalf miljoen dollar is net voltooid. De auto van dominee dr. Billy Kyles heeft allure. Groot, glanzend, deftig zwart. In de kerk zit een groepje gelovigen om een tafel te vergaderen over hoe de nieuwe mars op Memphis moet verlopen.
De laatste weken en maanden staan Memphis en de Verenigde Staten in het teken van de doodgeschoten prediker, de geweldloze dromer. Zo ook Mark Stansbury, veteraan bij Amerika’s eerste zwarte radiostation WDIA. In zijn studio, in hartje Memphis, is de Martin Luther King-gekte uitgebroken. Urenlange programma’s worden aan hem gewijd. Luisteraars, zo te horen vooral ouderen, bellen naar het station, om hun herinneringen te vertellen en om te onderstrepen hoeveel de natie aan deze man te danken heeft.
‘Dit was in de jaren zestig een uniek station, dat zich als eerste uitsluitend richtte op zwarten’, zegt de grijze reporter. ‘We waren bij de marsen, de stakingen, en ook bij de laatste rede van dominee Martin. We hebben die dagen een cruciale rol gespeeld. We riepen direct na zijn dood op tot kalmte.’
KING KWAM OP 3 april naar Memphis om er een vreedzame mars te houden, ter ondersteuning van stakende vuilnisophalers die een verbetering van hun werkomstandigheden eisten. Enkele weken eerder was Martin Luther King ook al overgekomen om zo'n mars te leiden. Die mondde uit in bloed en geweld. Er werd op grote schaal vernield en geplunderd. De politie schoot een zeventienjarige jongen dood die onschuldig was. Voor de hernieuwde poging nam de dominee, met begeleiders als Jesse Jackson (de latere presidentskandidaat) en Billy Kyles, zijn intrek in het Lorraine Motel. Een vaste plek, het enige motel voor zwarten.
Kyles: ‘Ik kende hem al een jaar of zeven. We hadden elkaar voor het eerst ontmoet op een congres van kerkleiders. Ik was midden twintig, hij begin dertig. Hij viel direct op door zijn boodschap en zijn visie. Die was geãnspireerd door bijbelteksten, en hij was ook een bewonderaar van Gandhi. Hij was duidelijk een leider. Hij is nooit gekozen, men luisterde gewoon naar hem. Die boodschap van geweldloosheid was zo doordacht, had zo'n impact. Het was de enige manier, omdat zwarten het met wapens nooit konden opnemen tegen blanken.
In plaats daarvan kwamen op de televisie de beelden van geweldloze acties. Zwarten die zich in een koffiebar waagden, waar ze werden besmeurd met koffie en as, en waar ze vervolgens uit werden geslagen door blanke jongeren. Er waren de beelden van de agenten die insloegen op betogers, die zich lieten mishandelen zonder iets terug te doen. Dat maakte bij blank en zwart iets los, dat op geen andere manier had gekund. Er sprak een hoger doel uit wat zij deden. Wie laat zich geweld aandoen? Telkens opnieuw? Het was een heilig vuur dat zich verspreidde.’
De methode werkte jarenlang. Maar in populariteit was King, volgens critici, in 1968 duidelijk op zijn retour. Vijf jaar waren er al verstreken sinds zijn I have a dream-rede in Washington, waar hij als 34-jarige leider van de Christian Leadership Conference tot honderdduizenden zwarten sprak. Zijn droom dat ooit blank en zwart vreedzaam zouden samenleven in Amerika maakte toen in het hele land diepe indruk. Twee jaar later werden zwarten voor de wet aan blanken gelijkgesteld. Maar dat succes kon niet verhullen dat de verschillen op straat groot waren.
Stansbury maakte in die jaren nieuwsreportages. ‘De betogingen veranderden geleidelijk van karakter. Je kreeg in Memphis een groepering die zich The Invaders noemde, die vond dat de ontwikkelingen vastliepen. De methode van non-geweld voldeed niet meer, zeiden ze. De blanken zouden niet veranderen als zij het niet zouden voelen. Toen in februari 1968 een staking van vuilnismannen uitbrak, leidde die tot veel gewelddadigheden, plunderingen.’ Kyles: ‘Ook in de staf van King merkten we dat her en der de opvatting begon te leven dat geweldloosheid misschien niet de oplossing was. Er vertrokken mensen, en King stuurde sommigen weg. Iemand kon alleen bij hem blijven, zei hij, als hij weld afzwoer. Voor twijfelaars was geen plaats.’
BILLY KYLES vroeg King naar Memphis te komen. Hij hoorde tijdens een bijeenkomst van kerkleiders, na een telefoontje naar huis, dat in zijn stad de vuilnismannen in staking waren gegaan. ‘Ik vertelde dat aan King en zei grappend: “artin, het kan zijn dat we je nodig hebben."Volgens King droeg de staking alles in zich om duidelijk te maken waar het om draaide. Het ging om zwarten Çn om de allerarmsten. Hij zei: "Zie je niet, die vuilnisophalers staan voor het allerlaagst denkbare in de maatschappij. We moeten hen helpen, we moeten ons manifesteren.”
King was heel vastberaden. Als het in Memphis niet zonder geweld kan, zei hij, dan hoeven we ook geen vreedzame mars te organiseren in Washington.’ De avond ervoor kwam hij aan, en hij nam zijn intrek in de kamer in het Lorraine Motel waar hij altijd verbleef. Stansbury: ‘Later zei iedereen dat het vreemd was dat alle radiostations en kranten de komst van King meldden met de expliciete vermelding van het kamernummer. Dat was ongebruikelijk. Maar bij de stations werd gewoon de nieuwstelex voorgelezen.’
BEIDEN HEBBEN scherpe herinneringen aan de avond voor de aanslag, waarop King zijn eigen dood zou voorzeggen. Die avond waren tornado’s en donderbuien voorspeld. King zou een toespraak houden in de Mason Temple, waar de recorder van WDIA klaarstond. ‘Ik heb de band op een speciale plek in mijn kast’, zegt Stansbury. Kyles: ‘Die avond wilde Martin niet gaan. Hij dacht dat er geen mensen zouden komen en wilde werken aan de campagne. Dat was niets voor hem. Hij vroeg of wij het wilden overnemen. Ik ben met onder anderen Jesse Jackson naar de kerk gegaan.
De zaal bleek ondanks het slechte weer afgeladen. Toen wij binnenkwamen, barstte er een enorm applaus los, dat bleef aanhouden. Men verwachtte Martin, dat was duidelijk. Jesse belde naar het hotel en drong erop aan dat hij toch kwam. Een half uur later kwam hij binnen. Hij begon gewoon te praten, zonder een thema te kiezen. Hij vertelde over de vele recente bedreigingen, over het vliegtuig waarmee hij was gekomen, dat ook met een bommelding was bedreigd. De sfeer was vreemd, de luiken klapperden. Iedere keer als een windstoot een luik dichtsloeg, veerde hij geschrokken op.’
Stansbury, uit het hoofd: ‘King zei: “God has allowed me to go the mountain top! And I looked over it, and I’ve seen the promised land… I may not get there with you. But you will get to the promised land…”’ Kyles: ‘Hij sprak meer over de dood dan ooit. Hij sprak met zoveel passie dat veel mensen begonnen te huilen. Ook ik besefte dat hij er niet zou komen, hij vertelde het ons. Zonder zijn tekst af te maken liep hij weg, zonder handen te schudden of afscheid te nemen.
De volgende dag, de dag van zijn moord, was hij heel anders, alsof er een last van hem af was gevallen. Ik nodigde hem uit om bij me te komen eten. Ik had gezegd dat hij er om vijf uur moest zijn. Eigenlijk zouden we een uur later eten, maar hij was altijd te laat. Om vijf uur maakte hij geen aanstalten. Hij had met mijn vrouw gebeld, en die had hem gezegd dat het eten om zes uur was. We zaten een uur lang wat te praten op zijn kamer. Ik, Jesse, Martin Luther King - het waren gewone dingen waarover we spraken. Niemand refereerde aan de avond ervoor.
Om kwart voor zes zouden we vertrekken. Ik stond me nog te scheren, en Martin leunde over het balkon om met Jesse te praten, die beneden stond. We maakten wat grappen, en Jesse zei tegen Martin: neem een jas mee, het wordt koud vanavond. Ik was naast hem komen staan op de overloop, en Martin vroeg me of ik de jassen wilde pakken. Toen ik me omdraaide had de schutter een vrij schutsveld, en hij schoot. Iedereen dook omlaag. Ik zag dat Martin was getroffen. In zijn nek had hij een groot gat. De kogel was uit elkaar gespat, zodat ook zijn borst open lag.
Er brak paniek uit. Ik riep naar de politie, die de wacht hield voor het hotel: “Martin is neergeschoten!” “Waarvandaan?” vroegen ze. Dat leverde de beroemde foto op met wijzende mannen. Ik ben naar binnen gerend om hulp te bellen, maar ook in de lobby hadden ze gehoord dat Martin was neergeschoten. Er was geen telefoniste om de telefoon op te nemen. Ik ben met een sprei naar buiten gelopen en heb die over hem heen gelegd. Hij bewoog zijn ogen, maar hij kon niets zeggen… Het balkon stroomde vol met bloed. Toen de ambulance kwam, heb ik hem verteld waar hij naartoe ging, en dat alles goed zou komen. Daarna ben ik zijn vrouw gaan bellen, om haar op de hoogte te stellen.’
HET LORRAINE MOTEL in Memphis biedt sinds 1992 onderdak aan het Civil Rights Museum. Voor de deur van kamer 306 hangt een krans. Het motel is een trekpleister voor blank en zwart. De vitrages van de kamer zijn gesloten, maar vanuit het museum kunnen bezoekers naar binnen kijken. De kamer is precies zo ingericht zoals hij eruitzag op de dag van de aanslag, inclusief een onopgemaakt bed, vieze koffiekopjes en volle asbakken.
Stansbury en Kyles beschouwen de jaren zestig als de belangrijkste periode in de Amerikaanse geschiedenis. Stansbury: ‘De dood van King heeft de maatschappelijke processen versneld. Niet alleen de zwarten waren getroffen door zijn dood, ook voor veel blanken was het een grote klap. Je zag daarna dat veel mensen haast maakten met verbeteringen, omdat zij bang waren dat met King zijn droom zou sterven.’ Kyles: ‘Zijn gewelddadige dood haalde de angel uit de beweging die geweld predikte. Hier leidde dat dus toe… Wie was er beter van geworden?’ Stansbury: ‘Zijn dood maakte dat zijn idee‰n verder reikten dan daarvoor. King had nooit zo'n invloed gehad als hij was blijven leven.’
Kyles denkt nog dagelijks aan Martin Luther King, zegt hij. Stansbury niet. ‘Ik stond verder van hem af’, zegt hij. Kyles: ‘Martin Luther King heeft een bijna niet te onderschatten rol gespeeld. Zonder hem hadden we geen Clinton in het Witte Huis gehad, dan hadden we nu nog geen zwarten in het Congres. King was nodig op dat moment.’ Maar ook hij zegt: ‘Hij had niet jaren later dood moeten gaan.’ Om er na een lange stilte aan toe te voegen: ‘Dat idee heeft me geholpen te verdragen dat ¡k het was die hem naar zijn dood leidde.’
Kyles ziet de droom nog steeds uitkomen, stap voor stap. ‘De zoon van Jesse Jackson, 26, is een van de nieuwe leden van het Congres! Wie had dat ooit kunnen denken! Misschien wordt hij ooit president. Een zwarte president zou de droom voltooien.’ De journalist is sceptisch. ‘De meeste kinderen kennen Kings naam, maar zijn idee‰n leven onder jongeren niet. Daar weten ze niets van. Dat zie je aan de rellen van 1992, en aan de toename van het geweld onder jongeren.’
TERWIJL MEMPHIS vol hangt met vlaggen met het hoofd van King komen er berichten over nieuw bewijs van een complot tegen zijn leven. Tot nog toe is steeds aangenomen dat het ging om een aanslag van een racist. Een kruimeldief, net uit de gevangenis en met een ellenlang strafblad. Enkele maanden na de moord werd James Earl Gray gearresteerd na een vlucht door Europa, op Heathrow bij Londen. Hij bekende vanuit het tegenovergelegen hotel te hebben geschoten, waarvoor hij 99 jaar cel kreeg. Een rechtszaak is nooit gevoerd. Die is bij een bekentenis niet nodig.
Later trok Gray zijn bekentenis in. Hij had de moord toegegeven om aan de doodstraf te ontkomen, zei hij. Volgens hem had hij het moordwapen, een .30 Remington, gekocht voor ene Raoul. Ook claimde hij nooit in het hotel te zijn geweest van waaruit de aanslag werd gepleegd.
Dominee Kyles gelooft niet in een complot. ‘Als Gray opdracht had gehad en meer wist, was hij allang vermoord. Niemand zou zo'n risico nemen. Het was gewoon een gek.’
Stansbury denkt wÇl dat King is geliquideerd. ‘Toen hij begon over de economische ongelijkheid tekende hij zijn doodvonnis’, zegt hij.
Stansbury: ‘Uiteindelijk was het een stomme fout, waar we dankbaar voor moeten zijn.’
Kyles: ‘In deze tijd zou voor iemand als King geen plaats zijn. Hij ging op tijd.’