Vorige week was bondskanselier Angela Merkel nog de morele heldin van Europa. The Economist prees haar om haar politieke moed.
Ze vertelde haar volk dat het de angst voor de immigranten opzij moest zetten en mededogen moest tonen voor de behoeftigen. De andere factor die het geweten van Europa had wakker gemaakt was de foto van het verdronken Syrische jongetje op het Turkse strand.
Maar afgelopen weekend is alles anders geworden. Aan de grens met Oostenrijk herstelde Duitsland de controles, het treinverkeer werd stilgelegd, hier en daar werd het leger ingezet omdat de stroom vluchtelingen niet meer te beheersen viel. Ook de schattingen van wat er nog te verwachten valt veranderen. Een paar weken geleden waren het er 450.000, toen werd het 800.000 en volgens Sigmar Gabriel, sociaal-democraat en plaatsvervangend bondskanselier, kan Duitsland nu op een miljoen vluchtelingen rekenen.
De eerste conclusie is dat niet alleen Merkel een geweldige vergissing heeft gemaakt. Een groot deel van het collectief der Europese politici is medeschuldig, niet alleen aan volstrekt verkeerde verwachtingen, maar ook aan de onderschatting van alles wat daarmee samenhangt: de verschaffing van een redelijk onderkomen, werkgelegenheid, in het algemeen de ingewikkelde problematiek die samenhangt met het onderbrengen van een zo geweldige hoeveelheid vreemdelingen in een moderne westerse samenleving. Zo’n onderneming veroorzaakt hoe dan ook spanningen en conflicten. Die zijn door de politieke leiders niet voorzien, of ze zijn opzettelijk of per ongeluk gebagatelliseerd. We weten niet wat ernstiger is.
Intussen is ook het aantal rechts-extremistische manifestaties zorgwekkend toegenomen. Vooral in de Bondsrepubliek zijn rellen, brandstichtingen, betogingen aan de orde van de dag. Vaak wordt dit alles als neonazistisch beschouwd, de herleving van een voorbij gewaande geschiedenis. Het is waar dat die activisten zich graag in het zwart kleden en racistische leuzen schreeuwen. Maar om daarin een herleving van het nazisme te zien? Daarmee wordt de vergelijking te ver gedreven.
In heel Europa is populistisch rechts aan de winnende hand en dat was ook al het geval voor de vluchtelingenstroom op gang kwam. In Frankrijk, België, Nederland, de Scandinavische landen, overal floreert populistisch rechts en omdat deze politiek met een groeiende aanhang wordt beloond vestigt zij zich steviger in het Europese bestel.
Maar wat zijn de concrete prestaties waarnaar deze stroming kan verwijzen? Waarom krijgt ze zoveel bijval? Populistisch rechts heeft in de politiek niets onvergetelijks gedaan, met één uitzondering: de niet-aflatende onbarmhartige kritiek op het zittende bestel.
Ongeveer sinds het einde van de Koude Oorlog heeft dit bestel overal in het Westen zijn geloofwaardigheid geleidelijk verloren. Maar de partijen waarop de toen gevestigde orde berustte hebben zich wel gehandhaafd. De christenen, de socialisten, de liberalen, nog altijd zijn ze allemaal in volle fleur aanwezig alsof er niets gebeurd is.
Maar in werkelijkheid is een van de elementen van de westerse democratie wezenlijk en permanent veranderd. Een kwart eeuw geleden was de publieke opinie het dagelijks product van de gedrukte media, de televisie en de radio. Sinds de opkomst van internet, de digitale revolutie, zijn kranten en tijdschriften in toenemende mate in een staat van crisis. Ze proberen zich te handhaven door hun inhoud lichter en leuker te maken. Hetzelfde geldt voor radio en tv. Het publiek heeft wel een politieke mening, maar die kan het in de traditionele media niet meer vinden.
Internet is het medium waar de nieuwe publieke opinie ontstaat. Internet is toegankelijk voor iedereen en iedereen is bereikbaar. Heeft president Obama iets gedaan wat je niet bevalt, stuur een mail waarin je hem meldt dat je hem een pak rammel komt geven. Op deze manier komt nu ook de openbare mening over het vluchtelingenprobleem tot stand. Europa wordt bestuurd door een troep dieven, de zittende politici zijn zakkenvullers en plucheklevers, de vluchtelingen zijn islamieten die ons komen beroven. Enzovoort. Geen wonder dat Merkel c.s. zich hebben vergist.