De geschiedenis van de achtereenvolgende Wereldbevolkingsconferenties staat model voor de geschiedenis van het internationale forum dat de Verenigde Naties heet. De eerste conferentie in 1974 trok weinig aandacht; het onderwerp bevolkingsgroei was relatief nieuw en de relatie met milieu en de uitputting van de natuurlijke hulpbronnen werd nog niet gelegd. De tweede conferentie in 1984 in Mexico was het toneel van eindeloze verbale gevechten tussen de twee grootmachten: aan de ene kant de Sovjetunie, die in die jaren boven ieder document wenste te zien staan dat voor alles de wapenwedloop moest worden beeindigd, en aan de andere kant de Verenigde Staten, die dat boven geen enkel document wensten te zien tenzij er een zin over de dreiging van het communisme aan werd toegevoegd.
Het conflict tussen de grootmachten is inmiddels geheel van de agenda verdwenen. Evenals de ruzie tusen Israel en de Arabische landen, ook zo'n programmapunt dat samen met het veroordelen van de apartheid altijd en overal terugkwam, ongeacht het onderwerp waarover de Verenigde Naties vergaderden.
Saaier is het er niet op geworden, overzichtelijker ook niet.
Het is moeilijk uit te maken welk theaterstuk er de afgelopen week in Cairo nu eigenlijk is opgevoerd. In tegenstelling tot wat velen verwachtten was het niet alleen het Vaticaan dat de conferentie dagenlang in de ban van de discussie over abortus hield. In de laatste dagen voor de Wereldbevolkingsconferentie begon, werd het maar al te duidelijk dat met name in een aantal islamitische landen het verzet tegen het ontwerp-slotdocument gigantische vormen begon aan te nemen. Deels is dat te verklaren uit de massieve en misleidende campagne die wereldwijd werd gevoerd, een campagne waarin de Verenigde Naties van van alles werden beschuldigd, van het promoten van abortus tot het stimuleren van een homoseksuele levensstijl - en dat terwijl geen van beide zaken ooit in enige ontwerptekst aan de orde kwam. Dat nam niet weg dat het licht ontvlambare en makkelijk bespeelbare gemoed van een deel van de wereld als het gaat om wat wordt gezien als westerse inmenging in culturele en religieuze aangelegenheiden, dusdanig in vuur geraakte dat een aantal staatshoofden haastig hun reis naar Cairo afzegde. Stormen gingen over Pakistan, Bangladesh en Iran, en windvlagen over Honduras, Egypte, Malta, Polen, Ierland, Argentinie, Peru, Syrie en Jordanie. Al die emotie, tot uiting gebracht in demonstraties, meetings, vrijdaggebeden en wat dies meer zij, kan echter moeilijk uitsluitend worden toegeschreven aan misleiding.
Het gekrakeel ging overigens jammerlijk ten koste van de inbreng der Afrikaanse landen. Nu zij hun positie als pendels tussen de grootmachten kwijt zijn, klaagden ze bitter over het gebrek aan aandacht voor hun agendapunten: de bestrijding van de armoede en de bevordering van de economische ontwikkeling.
Op de conferentie zelf bleek ook hoe afschuwelijk moeilijk het is om met mensen met totaal verschillende achtergronden zaken als seks en voortplanting te bespreken. Om nog maar te zwijgen over dat andere sleutelbegrip uit het slotdocument: de verbetering van de positie van vrouwen als onontbeerlijke voorwaarde voor iedere vorm van duurzame ontwikkeling. Want dat mannen over de hele wereld niet staan te popelen om hun controle over de levens van vrouwen op te geven, is uiteraard geen nieuws.
De wereldbevolkingsconferentie was een dialoog op een tot nu toe ongekende schaal over wereldomvattende waarden en normen. Het was een gevecht, waarin het individu als uitvinding van de westerse Verlichting overhoop kwam te liggen met de tendens in de islamitische wereld om terug te keren naar waarden van eeuwen geleden. Een dialoog met als inzet hoe vrouwen de middelen kunnen veroveren om over de inrichting van hun eigen leven te beslissen.
De westerse wereld heeft in Cairo veel van waar ze voor staat uit handen gegeven, menen sommige commentatoren. Daar staat tegenover dat andere landen zich hebben verbonden aan een tekst die naar letter en geest haaks staat op een groot deel van de waarden van hun eigen samenleving. Seksuele rechten van individuen zijn dan wel uit de tekst verdwenen, maar wie wil kan die rechten onder het begrip ‘reproduktieve rechten’ schuiven. Rechten van individuen waren voor een aantal landen zo goed als onverteerbaar wanneer die werden losgeweekt uit het gezins- of familieverband; zij wensen de nodige afstand te houden van wat ze zien als het verderfelijke westerse individualisme, hetgeen onder meer tot een fel debat leidde tussen emigratie- en immigratielanden over de kwestie van het recht op gezinshereniging. Daar staat tegenover dat het slotdocument de gevolgen van een onveilige abortus erkent als een belangrijk volksgezondheidsprobleem, en dat het recht op een individuele keuze met betrekking tot de vraag of, wanneer en hoeveel kinderen men wenst, overeind is gebleven.
De aanvaarding van het slotdocument ging niet van een leien dakje. Het secretariaat van de conferentie heeft zich de blaren op de tong gepraat om de diverse gedelegeerden over de streep te trekken. Het goede nieuws is dat de diverse pogingen tot blokvorming meestal al na een halve dag schipbreuk leden. Dat schept een kans, ook al is die niet enorm, om in het verband van de Verenigde Naties een gesprek te voeren waarvan de uitkomst niet van tevoren vaststaat of voor honderd procent wordt bepaald door de machtsverhoudingen in de wereld.
Als het Westen er waarde aan hecht een aantal door ons als fundamenteel ervaren normen en opvattingen universeel geaccepteerd te krijgen, zal er nog heel wat overgtuigingsarbeid moeten volgen. Maar een gunstig voorteken is in ieder geval dat op deze conferentie - en naar het zich laat aanzien was dat niet voor het laatst - het de bevolking van een aantal landen was die heeft voorkomen dat hun regeringen eenvoudig door de grootmachten werden om- of afgekocht, hetgeen op conferenties van de Verenigde Naties in het verleden maar al te vaak het geval was.