‘We hebben het over sites, maar sites zijn eigenlijk ouderwets. Daar hadden we het acht jaar geleden over.’ Het is 2015 en in het paars-blauwe licht van talkshow Pauw gaat het gesprek van de dag over een mogelijk verbod op pro-ana-websites, waarop tips worden uitgewisseld om extreem te vermageren. Aan het woord is Eric van Furth, directeur van Centrum Eetstoornissen Ursula. ‘De grootste hoeveelheid pro-ana bevindt zich op sociale media. Instagram, Facebook, Twitter, WhatsApp-groepen.’
Het Franse parlement heeft op dat moment net een wetsvoorstel aangenomen dat het aanmoedigen tot anorexia strafbaar maakt. Die wet is specifiek gericht op pro-ana-websites. Wie anderen aanspoort tot extreem vermageren kan een jaar celstraf krijgen en een boete van maximaal tienduizend euro. Aan tafel bij Pauw is de vraag: kan dat ook voor Nederland? Terwijl op de achtergrond beelden van erg magere modellen en mensen met anorexia langs flitsen, herhaalt Van Furth dat dat geen zin heeft, onder meer omdat pro-ana zich naar de sociale media heeft verplaatst.
We zijn acht jaar verder en pro-ana vind je nog steeds op de grote platforms, vooral op YouTube, Instagram en sinds kort TikTok. Wat deze sociale media gemeen hebben, is dat ze visueel zijn; je kunt elkaar inspireren met filmpjes en foto’s. Maar er is nog iets belangrijkers: allemaal hebben ze een functie die je laat scrollen en je algoritmisch nieuwe beelden voorschotelt op basis van je kijkgedrag. Ze kunnen je kortom een fuik intrekken.
Voor dit nummer onderzocht De Groene samen met RTL Nieuws hoe de pro-ana-fuik op TikTok eruitziet. We lieten geautomatiseerde accounts door TikTok scrollen op zoek naar dieettips, fitnessvideo’s of beelden van dunne vrouwen, zoals modellen en K-popartiesten. Van daaruit kwamen we telkens binnen een half uur op extreme eetstoornisvideo’s, beelden waarvan je zou verwachten dat TikTok ze verwijdert. Dat gebeurt niet, TikTok wil je zo lang mogelijk op het platform houden en dus krijg je meer te zien van wat je blijkbaar interesseert. Ook als dat heel schadelijk is voor je gezondheid.
Aan tafel bij Pauw ging het over verantwoordelijkheid: van de overheid, van websites en van de meisjes die zelf berichten plaatsen. Sociale media werden tijdens dat gesprek nog gepresenteerd als een wild westen, niet te handhaven. Inmiddels, en zo langzamerhand veel te laat, stellen we ons de vraag die toen niet werd gesteld: kunnen we de sociale media zelf verantwoordelijk houden voor de ellende op hun platforms?
Het antwoord is ja. Veel van wat misgaat op TikTok is ingebouwd in het design en helemaal niet onvermijdelijk. Sterker nog, zoals mediastrateeg Lena Bril deze januari in de Volkskrant schreef: ‘Voor kwetsbare gebruikers functioneert dit algoritme precies zoals een psychische stoornis: een voortdurende herhaling van obsessieve, dwangmatige gedachten.’
In Frankrijk kan justitie de wet tegen pro-ana gebruiken om websites én platforms aan te sporen zulke berichten offline te halen. In Nederland is het bij gebrek aan een juridisch kader wachten op de wetten vanuit de EU, die waarschijnlijk rond 2024 worden doorgevoerd. Op Kamervragen over pro-ana-coaches in 2022 antwoordde minister Yeşilgöz-Zegerius van Justitie dat er gesprekken zijn met onder meer TikTok over de bescherming van de mentale gezondheid van jongeren.
De sociale media konden jarenlang de verantwoordelijkheid afschuiven op hun gebruikers en kwamen weg met halfslachtige eigen maatregelen. Het onderzoek van De Groene en RTL Nieuws laat zien hoe pijnlijk die eigen maatregelen tekortschieten. Ja, TikTok is verantwoordelijk, en nee, het gaat dit probleem niet zelf oplossen.
