Sneeuwstormen die over stadspleinen waaien. Gasdrukmeters waarvan de naald langzaam naar nul loopt. Geen mens op straat. Uit dit soort beelden bestond het filmpje dat het Russische staatsbedrijf Gazprom uitbracht op 5 september. Terwijl de ijzige beelden voorbij komen zingt een ijle vrouwenstem ‘het wordt een lange winter’, naar een gedicht van de sovjet-artiest Yuri Vizbor. Het filmpje leek een boodschap aan Europa: jullie zullen het koud krijgen, zonder Russisch gas. De dag daarvoor had het Kremlin laten weten dat Nordstream 1, de voornaamste gaspijpleiding richting Europa, dicht zou blijven totdat het ‘collectieve Westen’ de sancties zou schrappen die aan Rusland zijn opgelegd vanwege de aanval op Oekraïne.
Tot aan dat moment beweerde het Kremlin dat de gasleveranties aan Europa stokten vanwege technische moeilijkheden. Dmitri Peskov, Poetins woordvoerder, liet de façade vallen. ‘De problemen met het oppompen van gas zijn een gevolg van de sancties die de westerse landen hebben ingevoerd tegen ons land en tegen verschillende bedrijven’, aldus Peskov tegen persbureau Interfax. ‘Er zijn geen andere redenen die dit probleem kunnen hebben veroorzaakt.’
Dat Rusland het gaswapen nu openlijk inzet voegt vooral woord bij daad. De hoeveelheid gas die via oude sovjet-pijpleidingen dwars door Oekraïne en via het nieuwere Nordstream 1 richting het noordelijke deel van Europa stroomde bedroeg op het moment dat Peskov sprak nog maar tien procent van de volumes van een jaar geleden. Leveringen aan Turkije en zuidelijk Europa via de zogeheten Turkstream-pijpleiding gingen grotendeels wél door, maar hebben net iets minder economisch en geostrategisch gewicht. Poetin dreigt inmiddels met een totaal embargo. Voor landen die Rusland dwarszitten: ‘Geen olie, geen gas, geen brandstof, niets.’
Het klinkt omineus: ‘Poetin draait de kraan dicht’, alsof de jaren zeventig met hun olieboycot zich herhalen. De Opec hield het destijds zes maanden vol. Dit embargo lijkt een langer leven beschoren. Zoals het Kremlin zelf heeft aangegeven krijgt Europa enkel volop gas als de sancties van tafel gaan. Er was misschien een moment geweest waarop er uitruil gepleegd had kunnen worden tussen energiebelangen en economische strafmaatregelen. Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne, plus een gevoel dat de strijd in het voordeel van Oekraïne aan het draaien is, heeft de bereidheid hiertoe aan Europese zijde doen vervliegen. Bovendien zijn Europese leiders druk bezig geweest via andere energie-import en -besparingen de klap van Ruslands contractbreuk – want dat is het formeel – op te vangen. ‘We zijn goed voorbereid op het gebruik van het gaswapen door Rusland’, sprak eurocommissaris voor Economie Paolo Gentiloni in reactie op het definitief sluiten van Nordstream 1.
Over de hele linie lijkt dat te kloppen. Denktank Bruegel becijferde in hoeverre de Europese gasvoorraden voldoende zijn om het tot en met de volgende zomer uit te zingen. Bij onverminderd verbruik en een totale stop van Russisch gas zouden de reserves al in maart leeg zijn. Bij vijftien procent minder verbruik komt de EU met de huidige voorraden de winter door. Dit is de challenge die het Kremlin heeft opgelegd: gebruik vijftien procent minder gas en de Russische sneeuwman smelt. De eis dat de sancties worden opgeheven verliest dan alle kracht. Een slimme politiek marketeer kan er een moreel appèl aan verbinden: steun Oekraïne, zorg dat uw gasverbruik een zesde lager komt te liggen. Met de huidige gasprijzen is die uitdaging ook financieel aantrekkelijk voor huishoudens.
Een meer fijnmazige blik leert dat er achter het gemiddelde van vijftien procent grote verschillen tussen de Europese landen zitten. In de Benelux is de totale vraag al met zeventien procent gedaald terwijl zestien procent nodig is om de bodem van de opslag niet in zicht te krijgen. Ook Oostenrijk, Tsjechië en Slowakije hebben hun doel al gehaald. Spanje, Portugal en Frankrijk hoeven niets te doen: de energiezekerheid van dit drietal is al onafhankelijk van Rusland. De grote problemen liggen bij Duitsland, dat bijna dertig procent moet besparen, maar tot nu toe nog maar drie procent heeft gehaald. Polen zit op twintig van de 28. Italië noteert een licht gestegen vraag, terwijl negen procent reductie nodig is. Het ernstigst zijn de vooruitzichten van Bulgarije, Hongarije, Kroatië, Servië en Griekenland. In dit blok moet de vraag gehalveerd worden om het zonder Rusland te kunnen stellen. Daarmee raakt Poetin alsnog een zwakke plek: Europa trotseert de winter zonder Russisch gas een stuk eenvoudiger met onderlinge hulp en solidariteit. En voorgaande crises – de financiële crash van 2008, covid – hebben bewezen dat het daar binnen Europa al snel aan schort.
Bovendien zit er nog een verborgen obstakel in de berekeningen. Bruegel gaat uit van nul Russische import per november. Nu Nordstream 1 al vanaf september is gesloten wordt de uitdaging groter. Dit is een verklaring waarom Poetin de gaskaart nu trekt. Europa wordt gedwongen de gasvoorraden eerder aan te spreken en de besparings- en vervangingsoperatie te versnellen.
Wel is de hand van het Kremlin hiermee leeg, althans wat betreft de economische oorlog die zich parallel aan de gevechten in Oekraïne afspeelt. In de eerste maanden na de Russische inval was de vraag of Europa zou stoppen met het afnemen van Russische fossiele brandstoffen, om zo Poetins oorlogskas niet verder te spekken. Dat EU-landen die stap niet aandurfden was een teken van economische en morele zwakte. Nu lijken de rollen omgedraaid. Het is Rusland dat in de knel zit, en juist daarom uithaalt.
‘Als Moskou echt zeker wist dat het de bovenliggende partij was, zou het de gaspijpleidingen open hebben gehouden, de winsten hebben binnengehaald en zichzelf een kans gegeven om op lange termijn een lucratief marktaandeel te behouden.’ Dat concludeerde Lawrence Freedman, emeritus hoogleraar oorlogsstudies aan Kings College London, op zijn blog. Dat Rusland zijn ‘positie als energie-supermacht op het spel zet’ door gasafspraken niet meer na te komen is volgens Freedman een ‘teken van wanhoop’.
Poetins besluit om steeds minder gas te leveren aan zijn trouwste klant is een historische breuk, concludeerde Thane Gustafson, een energie-expert verbonden aan Georgetown University in Washington D.C. De verhoudingen tussen de twee partijen fluctueerde in de afgelopen decennia nogal, maar net als de Sovjet-Unie was Poetins Rusland altijd ‘zeer punctueel in het naleven van gascontracten met zijn Europese afnemers’, aldus Gustafson in een interview met nieuwsdienst Bloomberg.
Poetin schiet zichzelf volgens Gustafson in de voet omdat energiebaten zijn oligarcheneconomie draaiende hielden. Tot voor kort investeerde Rusland miljarden om, met hulp van westerse bedrijven, zo efficiënt mogelijk olie en gas richting het Westen te krijgen. Een jaar geleden nog kwam Rusland met Oekraïne overeen dat er gas door het land richting Europa zou blijven stromen. Dit alles heeft Poetin weggegooid, eerst door Oekraïne binnen te vallen en nu door de gasband door te snijden. Uiteindelijk zijn Ruslands nationale economische belangen ondergeschikt aan Poetins obsessie met Oekraïne, concludeert Gustafson. Hij ziet de lucratieve fossiele exportindustrie als de erfenis die Poetin van Jeltsin kreeg, een erfenis die nu verkwanseld wordt.
Maar aan Russische zelfdestructie kan Europa zich niet warmen. Zelfs als de uitval van Russische gaslevering wordt opgevangen met besparingen blijven de energiekosten hoog en de aanverwante kostenstijgingen historisch. Het sluiten van Nordstream 1 was weer een economische schok. De gasprijs schoot omhoog, de koers van aandelen en van de euro daalden. Europese landen hebben te maken met instabiele energiebedrijven en huishoudens die dreigen te bezwijken onder stijgende energielasten. Die twee economische problemen zijn met Poetins inzet van het gaswapen groter geworden. Het tweede onderdeel van de challenge is of Europese regeringen bedrijven en huishoudens financieel overeind kunnen houden in de komende tijd.
Er komt onder de huidige omstandigheden vrijwel zeker een winterse recessie, maar zoals Chris Giles, energieredacteur van The Financial Times, onlangs betoogde, hoeft die niet langdurig en diep te worden. Het ligt binnen de vermogens van de EU om de economie financieel te stutten, net zoals dat gebeurde tijdens de covid-pandemie. Met een combinatie van alternatieve energiebronnen, besparingen en het onderling delen van energie kan de Eerste Winter Zonder Rusland worden doorstaan, stelde hij. Met name dat delen is belangrijk. ‘Energienationalisme is de nachtmerrie die Europa moet vermijden’, aldus Giles. Poetin zet in op Europese verdeeldheid. Het is aan Europa zelf om te bepalen of die gok zich uitbetaalt.
Europa is daarmee een race tegen zichzelf begonnen. Nationale regeringen moeten maatregelen treffen voor gezinnen die het niet langer redden vanwege de hoge energiekosten. En ze moeten overwegen in hoeverre ze geprivatiseerde energiebedrijven met staatssteun overheid houden, iets waar de marktmeesters van de EU groen licht voor lijken te willen geven. Hoe dan ook lijkt Brussel in de versnelling te gaan. Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen presenteerde vorige week een omvangrijk plan in reactie op Poetins gaswapen, te beginnen met een maximumprijs die wordt betaald voor het Russisch gas dat nog wél komt. Ook wil de Europese Commissie verplichte besparingen van het elektriciteitsverbruik en een begrenzing aan de plotselinge winsten uit hernieuwbare energie. Winsten van fossiele bedrijven, door de enorm hoge olie- en gasprijs, zouden worden afgeroomd met een extra ‘solidariteitsbelasting’.
Solidariteit, desnoods verplicht, is de manier waarop Europa probeert te voorkomen dat het, met wanhopige burgers op de achtergrond, weer naar Ruslands pijpen moet dansen. Volgens Poetin is Europa als de domme wolf, die zoals het Russische sprookje gaat, door de vos wordt verleid zijn staart in het ijskoude water te steken en vastvriest. De dorpelingen kunnen zich vervolgens op de wolf uitleven omdat hij ze allerlei ellende heeft aangedaan. Uiteindelijk kan de wolf alleen ontsnappen door zich pijnlijk los te scheuren van zijn staart. Komend voorjaar moet blijken of die staart niet juist staat voor Rusland zelf, achtergelaten door een lichaam waar het onlosmakelijk mee verbonden leek.