De toneelavond is beslist ook een ode aan het individu dat zich niet bij de wereld kan neerleggen, de neezegger die niet precies weet waarom alles in hem zo woelt om verandering. De geportretteerde kunstenaar is de schrijver, dichter, querulant, homo, joodse ‘twee staten’-zionist en melancholicus Jacob Israël de Haan (1881-1924). Ergens in het stuk wordt over hem gezegd: ‘Verzet is zijn tweede natuur. Niet politiek of religieus, moreel of idealistisch. Maar het verzet dat diep in de zenuwen en vezels wortelt, pathologisch, niet verstandelijk maar zinnelijk, niet ethisch maar esthetisch. Bij zijn verzet hoeft de wereld geen baat te vinden. Alleen hij zelf.’ Een ongemakkelijk mens. In een gedeeltelijk ook ongemakkelijke voorstelling. Inspiratiebron voor schrijver en regisseur Gerardjan Rijnders is de studie Onrust die Jan Fontijn een paar jaar geleden over De Haan publiceerde. Een zuiver biografisch drama is Salaam (‘Vrede’) Jeruzalem echter zeker niet.
De drie figuren op het toneel zijn niet zozeer karakters, meer archetypen, misschien wel een allegorische voorstelling van schilfertjes uit de persoonlijkheid van De Haan. De rusteloze ziel, de dichter ‘door lusten misleid en op vreugden fel’, en ook de zingende Arabier, die worden verbeeld door Sabri Saad El Hamus. De dominante partner, het sadistisch mannenpantser en andere onsympathieke trekjes neemt Ludo van der Winkel voor zijn rekening, en hij doet dat droog en hard. De beroemde zus, de echtgenote en kalme commentaarspreker, dat is Randy Fokke.
De eerste drie kwartier slenteren we door het zware leven van de in de kast van zijn zelfhaat opgesloten fin-de-siècle-flikker die dat ‘andere’ van zichzelf liever niet wil kennen. Daarna bouwt het kleine ensemble een entourage voor De Haans gelukkige jaren in Palestina. Hier komt zijn onrustige ziel tot bezinning en reflectie. Hier is het vooral de onrust van buiten die hem tot een steeds radicalere rebel maakt. De joodse homotroubadour met zijn licht pathetische kwatrijnen wordt tussen ruziënde zionisten en beeldschone Arabische jongens een gedreven kroniekschrijver, die een scherpe pen met de dood moet bekopen.
Er is een aspect van de toneelavond dat ik niet begrijp of waar ik niet bij kan. In de loop van de avond wordt een theorie ontvouwd over hoe de evolutie van onze hersenhelften stemmen in onze kop tot zwijgen heeft gebracht, waarna ruimte zou zijn ontstaan voor de creatieve kanten van ons zelfbewustzijn. Er wordt daar – ik voel het aan mijn water – gepoogd een fundering te leggen (in de bouwkundige betekenis) voor het verband tussen verboden lust en aanleg tot rebellie. Maar ik miste de aansluiting tussen de idee van Rijnders en het Leitmotiv van Jacob Israël de Haan.
Salaam Jeruzalem is te zien in Enschede, Den Haag, Breda, Deventer, Leiden, Groningen, Oss, Utrecht, Amersfoort en op 5 mei terug in Amsterdam; denieuwamsterdam.nl