Het valt De Kam op dat de gerenommeerde dagbladen barsten van de spelfouten, en niet alleen door de nieuwe spelling: ‘Maar wat wil je, het gaat bij de krant om snelheid, hoe later je sluit hoe beter. En als je dan moet kiezen of een actueel stuk nog net mee kan of een dag later en dan foutloos, kies je al gauw voor het eerste.
Weet je trouwens dat de conceptkunstennota Pantser of ruggegraat heette, en de definitieve nota gepresenteerd werd als Pantser of ruggengraat?’
Dat geplastificeerde A4'tje kon best wel eens van de Volkskrant komen, zegt Han van Gessel. De spellingsdeskundige van het dagblad en samensteller van het jaarlijkse Groot Dictee der Nederlandse Taal heeft nog geprobeerd de kranten op één lijn te krijgen in de omgang met de nieuwe spelling, maar dat mislukte jammerlijk. Van Gessel: ‘En toen heeft de Volkskrant zich in een bliksemactie van enkele dagen het nieuwe Groene Boekje eigen gemaakt. Elke redacteur kreeg, naast dat A4'tje, als huiswerk de leidraad van zestig pagina’s mee. En het gaat redelijk, want in de praktijk heb je vooral te maken met de woorden product en publicatie, wat accenten en een reeks aardrijkskundige namen. Het enige waar je niet op bedacht bent, zijn rariteiten als hartenlust. We hanteren alle nieuwe regels, inclusief de rare dingen, behalve waar het echt te gek wordt - zoals bij sovjetpolitiek en derdewereldland. Die krijgen bij ons hoofdletters en dus ook koppeltekens. En we hebben zojuist besloten dat ook prinsjesdag een hoofdletter krijgt.’
De Volkskrant maakt keuzen zeg je. Dus je had de tussen-n ook kunnen weigeren?
‘Persoonlijk vind ik het geen verbetering, maar als staatsburger vind ik dat je er maar in mee moet gaan. Voor de informatieoverdracht maakt die regel trouwens niets uit. Dus ook niet als je het fout doet.’
Hoe spel jij ‘maffia’?
‘Nu met dubbel-f, vroeger met één f.’
WIJKBUREAU Utrechtsebuurt Amsterdam (het nieuwe telefoonboek zondigt met Wijkburo) is als overheidsinstelling gehouden aan de nieuwe spelling. Plaatsvervangend wijkteamchef Boerema: ‘Het hele politiekorps is verleden jaar door de afdeling Voorlichting voorzien van een brochure met de meest voorkomende veranderingen, zoals de tussen-n. Jazeker ken ik die term, ik houd van taal. Het is ieders eigen verantwoordelijkheid er wat mee te doen.
Kijk, een politieman is natuurlijk geen wandelend woordenboek. Je wordt hier niet op je taalfouten afgerekend. Maar met het oog op promotiekansen is verzorgd taalgebruik van het hoogste belang.’
Maar u bent toch verplicht de nieuwe spelling te gebruiken?
‘Jawel, maar er staat geen straf op.’
Hoe spelt u ‘maffia’?
‘M-a-f-i-a.’
De heer Boerema gaat op verzoek de uitgereikte brochure halen, blijft héél lang weg en komt met lege handen terug. ‘Ik vind er zo één, twee, drie geeneen. Maar bij Voorlichting, bij Klaas Wilting, kunnen ze u er zeker aan helpen.’
Gertjan Aalders is docent Taalbeheersing en Geschreven Pers bij het Hoger Informatie en Communicatie Onderwijs (Hico) te Zwolle, de vroegere academie voor journalistiek. Aalders: ‘Wij moesten het Spellingbesluit natuurlijk wel uitvoeren; als onderwijsinstelling worden we daar, zeg maar, op afgerekend. Wij brengen de eerstejaars studenten nu de veranderingen in de nieuwe spelling bij - voor zover ze überhaupt kaas hebben gegeten van de Nederlandse spelling.’
Hoeveel les krijgen ze daarin?
‘Voor het propedeuse-examen moeten ze een spellingstentamen maken. Het spellingsonderwijs doen ze in hun eigen tijd op de computer. Kijk, wat wij niet doen is de studenten de volstrekte absurditeiten van de nieuwe spelling laten zien. Dat is veel te moeilijk voor ze.’
Hebben de directie en je collega’s van de andere vakken zich erin gemengd?
‘De directie? Nou nee. En ik weet niet wat de andere docenten doen. Ik denk niet dat een docent Geschiedenis de spelling aan gaat passen. Zelfs bij het vak Geschreven Pers betwijfel ik of erop gelet wordt. Er zijn op het Hico honderdduizend belangrijker zaken. Ook bij mij maakte de razernij al heel snel plaats voor een soort mededogen jegens de samenstellers van de nieuwe woordenlijst. Dat ze tien jaar bezig geweest zijn en dan met zo'n misbaksel aan komen zetten.’
Hoe spel jij ‘maffia’?
‘Met één eh … twéé f'en.’
GERARD VAN WESTERLOO, per 1 oktober de nieuwe hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer, buldert van de lach op de vraag of hij weet welke spelling De Groene hanteert. Schmierend: ‘Die van 1824 wellicht? Weet dat je spreekt met degene die ooit, lang geleden, een stuk heeft geschreven in een spelling die duizend keer verder ging dan deze laatste. De kop was “Dit wert gesgreven in de vereenvaudigde spelling.” Het stuk ging over de wijzigingen die pedagoog G.A. Kohnstamm wilde invoeren. Harry Mulisch heeft erop gereageerd met het boekje Soep lepelen met een vork. Mulisch wilde de aksiegroeppropagandist Van Westerloo op de hak nemen. Hij dacht dat ik een pleidooi voor die spelling hield.’
De eindredactie van De Groene was van plan het ongewenste kind De Nieuwe Spelling zo laat mogelijk in het bestaan in te passen. Het aantreden van een nieuwe hoofdredacteur leek een goed moment om overstag te gaan. Maar de twijfel bleef. Lag het niet besloten in de half anarchistische traditie van het weekblad om een daad te stellen en de nieuwe spelling te negeren? Van Westerloo: ‘Volgens mij moeten we het gewoon doen, die nieuwe spelling. Het lijkt me niet de moeite waard om met veel standvastigheid te zeggen: De Groene gaat er niet in mee.’
‘De Groene gaat om?’ reageert Wouter van Oorschot verontwaardigd. ‘Men gaat meewerken aan deze verkwanseling en verloedering van de taal? Wat erg. Er is toch ook zoiets als burgerlijke ongehoorzaamheid? Als De Groene zich nog bedenkt, mag u mij als nieuwe abonnee noteren.’
Uitgever Van Oorschot riep verleden jaar op de nieuwe spelling te boycotten. Als onze voorvaderen dat ook gedaan hadden, betoogde hij, zouden we nu Vondel nog zonder moeite kunnen lezen. Van Oorschot nu: ‘Wij hebben op de uitgeverij onze eigen nieuwe spellingsrichtlijnen geïmplementeerd. De regel van de zogeheten tussen-n zit daar niet bij. Voor mij blijft het zielerust. Slechts als ik na een ruzie tegenover mijn geliefde zit, ben ik desnoods bereid te spreken van zielenrust: twee zielen in twee borsten. Verder handhaven wij de oude spelling ook met betrekking tot het trema, zoals op zeeëgel.
Maar de nieuwe spelling heeft niet alleen ellende gebracht: ik ben bijvoorbeeld erg gelukkig dat een leenwoord als product nu analoog aan produceren wordt gespeld. Ik ga hier zelfs nog een stapje verder dan de nieuwe woordenlijst: ik schrijf accoord, als accorderen.’
En ‘lokaliseren’ spelt u met een c, als in ‘locatie’?
‘Een goed idee. Maar u ziet, iedereen doet wat hem het beste lijkt. Dus tot ver in de eenentwintigste eeuw hebben we talloze schrijfwijzen naast elkaar - een ramp waarvan die idiote spellingswijziging de oorzaak is. We hebben er in één eeuw vier achter de rug! Stel dat de verzamelde werken van Reve of Hermans uitgegeven gaan worden. Beiden zijn virtuoze taalkunstenaars, die erg hebben nagedacht over hun spelling. Net als een man als Voskuil, die doelbewust een heel oude spelling hanteert in woorden als millioen. De schrijver heeft bij mij altijd het laatste woord. Wat zouden de erven Hermans wel niet zeggen als wij de spelling van zijn boeken gingen veranderen?’
Van Oorschot is woedend dat de Tweede Kamer de nieuwe spelling zomaar heeft laten passeren. ‘Maar het aantal taalgevoelige kamerleden is ook heel klein. Nu wordt mijn jongste zoon erop afgerekend, zoals dat tegenwoordig heet. Ik heb naar zijn school gebeld met het verzoek hem voor spellingsfouten geen onvoldoende te geven. Stel u voor: straks krijgt hij nog de indruk dat Carmiggelt en Reve niet konden spellen!’
Hoe spelt u ‘maffia’?
‘Als leenwoord, met één f.’
UITGEVER MAARTEN Asscher (Meulenhoff) sympathiseerde toentertijd met de boycotoproep van Van Oorschot. En begin vorig jaar, toen het nieuwe Groene Boekje net was verschenen, leek het hem verstandig ‘eerst nog eens een jaartje te wachten’. En nu? ‘Bij Meulenhoff zijn wij overgegaan op de nieuwe spelling. De kranten en het onderwijs hebben dat ook gedaan en het zou een achterhoedegevecht zijn om daar als uitgeverij van af te wijken. Tenzij een auteur protesteert. En we gaan boeken alleen omspellen als er toch nieuw zetsel vervaardigd moet worden. Maar ik ben wel teleurgesteld dat er zo weinig tegenwicht is geboden. Als je alleen al die soms lachwekkende krantekoppen ziet.’
‘Krantenkoppen’!
‘Ja, helaas.’
Collega Van Oorschot gaat de tussen-n niet gebruiken.
‘Maar die geeft hooguit tien boeken per jaar uit, en wij honderdvijftig. We hebben te maken met een enorme hoeveelheid schrijvers, vertalers, redacteuren, en het is absoluut niet werkbaar om een eigen spelling te gaan hanteren. Maar als ik zelf een stuk voor de krant schrijf, gebruik ik uit esthetische overwegingen de oude spelling. Dan veranderen ze het daar maar.’
Maffia?
‘Ik ben italofiel, dus met één f. Een leenwoord hoef je niet aan te passen. Dit woord wel? Dat komt dan omdat de samenstellers van het Groene Boekje kritiekloos gekeken hebben naar wat de media schrijven.’
OP HET TALENCENTRUM van de Rijksuniversiteit Groningen vormen de lastige regels een bron van inkomsten. Berna de Boer organiseert workshops nieuwe spelling voor bedrijfsleven en overheidsinstellingen. De Boer: ‘De concurrentie op de markt van spellingscursussen is enorm. Het Taalcentrum van de Vrije Universiteit heeft een nogal agressieve landelijke campagne gevoerd. Er gaan geruchten dat het Academisch Ziekenhuis alhier met hen in zee is gegaan. Maar wij hebben andere ziekenhuizen, een woningbouwvereniging, een rechtbank gehad - zo'n driehonderd mensen in een jaar tijd. Vooral administratief personeel, want dat wordt gestuurd. We hebben ook geprobeerd het onderwijsveld te interesseren, we hebben de politie en advocatenkantoren aangeschreven. Met weinig succes, moet ik zeggen. Nee, aan de prijs zal het niet liggen. Voor een groep van twaalf personen kost de workshop 1500 gulden voor tweemaal drie uur. De prijzen liggen bij andere spellingscursussen veel hoger. Bij de VU, heb ik gehoord, vragen ze 480 gulden per deelnemer.’
De hamvraag: hoe spelt De Boer maffia? ‘Ik zou het met één f schrijven. Maar volgens de Dikke Van Dale mag het allebei.’
Helaas, dat was volgens de oude Van Dale.
Het onafhankelijke Genootschap Onze Taal stelt zich, reeds sinds 1931, ten doel ‘het verantwoord gebruik van de Nederlandse taal te bevorderen’. Peter Smulders van het Genootschap rekent voor: ‘Van de nieuwe Van Dale zijn honderdduizend exemplaren verkocht à 325 gulden en van het nieuwe Groene Boekje negenhonderdduizend stuks à veertig gulden, dus alleen deze twee boeken zijn samen al goed voor zo'n zeventig miljoen. Dat gezamenlijke persbericht van het Groene Boekje met Van Dale, Prisma, Wolters, waarin ze meldden dat er maar 170 verschillen tussen hun beider woordenlijsten bestonden, was puur kopersbedrog. Van Dale c.s. wijkt, naar mijn schatting, minstens tweeduizend keer af van het Groene Boekje. Trouwens, welke druk van het Boekje heb je? De eerste? Nou, die kun je weggooien. Dat kunnen zevenhonderdduizend mensen doen. Het Groene Boekje wordt voortdurend gewijzigd, elke druk is anders, maar dat zeggen ze er niet bij.’ Van Dale spreekt inmiddels al van 859 verschillen met het Groene Boekje.
Ook bij Smulders gaat de wond die de Nederlandse Taalunie met haar nieuwe spelling heeft toegebracht, bij de lichtste aanraking weer flink etteren. Bijvoorbeeld als hij de illegale status van het Spellingbesluit ter sprake brengt: de Hoge Raad gaf een negatief advies, omdat de Spellingwet van 1947 onvoldoende grondslag bood om een dergelijk verstrekkend besluit via een algemene maatregel van bestuur door te voeren. Het parlement had niet gepasseerd mogen worden. Maar het advies van de Hoge Raad is onder het vloerkleed geveegd en van het ‘reparatiewetje’ dat staatssecretaris Nuis zou maken om de illegale status ongedaan te maken, is niets meer vernomen.
Smulders, Van Oorschot - veel taalminnaars hebben dezer dagen de blik jaloers op Duitsland gericht. Daar hebben ouders, schrijvers en docenten de krachten gebundeld tegen de nieuwe Duitse spelling, die volgend jaar officieel van kracht wordt. Inmiddels hebben rechtbanken in verschillende deelstaten de juridische status van de veranderingen aangevochten, omdat ook daar de wetgever (de Bondsdag) is gepasseerd. Nog dit jaar moet het Constitutionele Hof in Karlsruhe uitspraak doen. De Duitse uitgeverijen en boekhandels zijn tegen elk uit- of afstel: die zijn zo snel ‘omgegaan’ dat dat hun honderden miljoenen zou gaan kosten aan opnieuw te drukken boeken.
HET TIJDSCHRIFT Onze Taal van het gelijknamige Genootschap voelde zich desalniettemin verplicht om ‘om te gaan’ - al lokte dat menige boze reactie uit. Een andere poot van het Genootschap, de (telefonische) Taaladviesdienst, zet al evenmin aan tot subversief gedrag. Medewerkster Roos de Bruyn: ‘Je kan beter van troosten spreken. We zeggen de bellers dat de nieuwe spelling in het begin heel lastig is.’
Wat doet De Bruyn bij dubbelzinnige vermeldingen in het Groene Boekje zelf (te voorschijn naast tevoorschijn halen), of bij al die verschillen tussen het Groene Boekje en Van Dale? ‘Dan gebruiken wij ons gezond verstand. Dat komt toevallig vaak overeen met Van Dale.’
Het hoeft niet te verbazen: ze spelt maffia met twee f'en.
BIJ ALBERT HEIJN staat de pannenkoekenmix van het eigen merk in de schappen naast de ‘ambachtelijk bereide pannekoeken’ en de ‘oud-Hollandsche poffertjes’ - drie spellingstijdperken gezellig bijeen. Er is blijkbaar nog hoop voor de oude spelling: schapekaas uit grootmoeders tijd smaakt binnenkort vast beter dan de eigentijdse schapenkaas.
De redactie van huisorgaan Allerhande vindt de koekenpan desgevraagd ‘best aardig’. En ook de pr-afdeling van Albert Heijn heeft geen problemen gehad in de gerechtensfeer. Ingrid Houtkooper: ‘Met de verpakkingen hebben we gewoon gewacht tot ze aan restyling toe waren, dus we hebben geen extra kosten gemaakt. En erg vinden we de nieuwe spelling ook niet. Wij volgen braaf het Groene Boekje.’
Net als bijvoorbeeld de Nederlandse Spoorwegen, waar je nu sausijzenbroodjes en hazenpeper kunt eten. Het ging alleen even mis bij de ‘hondekopachtige voorkant van de stoptrein’ (in het NS-blad En Passant). Dat woord komt namelijk niet voor in de spellingchecker.
FELIX VAN DE LAAR is voorzitter van TekstNet, een vereniging van tekstschrijvers en andere taaldeskundigen. Tot op hoog niveau heeft hij de afgelopen jaren zijn ongenoegen over de nieuwe spelling kenbaar gemaakt. Met Wim Daniëls schreef hij Spellingchaos: Een buitenparlementair onderzoek naar de nieuwe spelling. Een boek met veel dodelijke conclusies, te beginnen over het woord ‘Nederlandse Taalunie’, dat vanwege de Belgische participatie natuurlijk ‘Nederlandse-Taalunie’ had moeten heten.
Is desondanks de nieuwe spelling nu deel van zijn broodwinning? Van de Laar: ‘Ik heb maandenlang nachten wakker gelegen van de tussen-n, echt waar. Wat had de Taalunie over het hoofd gezien? Opeens had ik het, heel simpel. Het hele begrip tussen-n is onzin - zoals ook anderen aangetoond hebben. Met dat als uitgangspunt heb ik een regel opgesteld die er simpelweg op neerkomt dat ik een n in een samenstelling gebruik als het eerste lid voor mijn gevoel verwijst naar een meervoud. Zo'n logisch meervoud valt niet altijd samen met de spelling van het oude Groene Boekje. Ik schrijf bessesap en bessejam, omdat niet de hoeveelheid vruchten van belang is, maar de smaak van het sap of de jam. En stedebouw (de wetenschap) blijft bestaan naast stedenbouw (de praktijk), en hondehok naast hondenhok.
Kortom, juist door mijn spellingsactivisme ben ik nu constructief met de nieuwe spelling bezig, en mijn opdrachtgevers kunnen kiezen of ze de Regel Van de Laar willen of die van het Groene Boekje. De praktijk zal uitwijzen dat mijn spelling de voorkeur krijgt. Ik beschrijf namelijk slechts hoe mensen het uit zichzelf zouden doen, kijk maar in de kranten.’
En hoe spel jij ‘maffia’?
‘Met dubbel-f, want dat sluit het beste aan bij de uitspraak van dat woord in Nederland. Kijk, de Volkskrant heeft vijftien jaar geleden ontdekt dat mafia in het Italiaans met één f was - toen alle redacteuren op vakantie naar Toscane gingen. Daarvóór schreef iedereen hier maffia. We schrijven toch ook geen macheroni?’
De NRC is mafia blijven schrijven - althans als dirigent Gergjev wordt geciteerd, en wanneer het om een ‘mafioos aura’ van Chesterfield-jassen gaat. De eindredactie van De Groene Amsterdammer bakkeleit al jaren over de schrijfwijze van maffia - ‘Hoe schrijven we maffia deze week?’ - maar komt meestal uit op dubbel-f. Volgens de ene eindredacteur omdat het nu eenmaal zo in het oude Groene Boekje staat, volgens de andere eindredacteur om te benadrukken dat niet alleen de Italianen dit verschijnsel kennen. Hoe dan ook hecht De Groene aan een beetje gezond verstand; de Regel Van de Laar blijkt bij de eindredactie dan ook op veel sympathie te stuiten. Wouter van Oorschot krijgt dan toch zijn zielerust.