Maar dat was ook niet per se het doel. De begane grond van het museum is ingericht met duiktoestellen en vliegmachines van glimmend plaatwerk, waar Carl Andre in dezelfde jaren zijn vloersculpturen van legde, begeleid door bouwtekeningen en handgeschreven brieven waarin de kunstenaar ingaat op anti-inductie, buitenspoelen en negatieve zwaartekracht. Wat opvalt is de manier waarop de constructies de beoogde bewegingen in hun vorm al uitdrukken. Een elektrisch aangedreven vliegtuig bestaat uit slechts een vleugel: de hele romp is vleugel, en de hele vleugel is romp. In 1971 vond Panamarenko de segway uit, alleen noemde hij het voertuig de stepstraal en bezat het raketaandrijving.
Panamarenko Universum is zowel chronologisch als thematisch van opzet en begint in de ronde zaal met ‘stille objecten’, poëtische sculpturen gebaseerd op jeugdherinneringen, stil zonder motor. Een koffer, een paar laarzen (‘bottekes’) en een bundel takken gaan bedolven onder hoopjes geel schuim. Je moet weten dat het in die tijd niet evident was om met dergelijk materiaal sneeuw te laten zien, licht curator Hans Willemse toe. Veel objecten zijn zo schmutzig als die gele sneeuw. IJzeren geraamten zijn verroest, plakband is uitgedroogd, een stapel bankbiljetten staat op het punt van verkruimelen. Batterijen hebben gelekt, potloodlijnen zijn vergaan, de nicotine druipt overal vanaf.
Het MuHKA erfde het Panamarenkohuis en het archief, en organiseert nu voor het eerst in tien jaar een retrospectief van de kunstenaar, die zijn artiestennaam ontleende aan een samentrekking van Pan American Airlines Company. Alles in de show ademt die naam: geen object bleef ongesigneerd, zelfs een keukenweegschaal in een vitrine draagt de zwierige letters.
De echte naam van de kunstenaar is te lezen op rapporten van de Commissaris van Politie, die in vitrines liggen: Henri Van Herwegen, geboren te Antwerpen op 5 febr. 1940, Belg, ongehuwd, luchtballonvaarder van beroep, werd op 28 sept. 1965 aangehouden, samen met een man in het uniform van een jachtpiloot van het Amerikaanse leger die zich uitgaf voor een agent public relations, in een ‘canariegele’ auto. Ze werden verdacht van deelname aan een happening die ‘een honderdtal langharigen en uiterst modern geklede jongens en meisjes’ had aangetrokken. Het jasje van het kostuum dat het rapport meldt, hangt geel en vies op een paspop.
Museumdirecteur Bart De Baere vindt het belangrijk om juist nu deze tentoonstelling te brengen: lef en avontuur, zorgeloos kunnen creëren, het is er in de kunst steeds minder bij. Panamarenko Universum brengt dat avontuur met enthousiasme, in zalen vol tot uitvoering gebrachte ideeën, om jaloers van te worden, maar wekt ook een wat al te verlangende blik naar dat verleden. Een nieuwe generatie kunstenaars ontwerpt en bouwt met hetzelfde lef, denk aan Floris Kaayk of Joost Conijn, die ook nog in zijn bouwsels rondreist. Uit een telegram van Wim Beeren blijkt bovendien hoe avontuur ook toen in de kiem gesmoord kon worden. Voor de opening van Sonsbeek 71 schreef hij Panamarenko: ‘Wij kunnen overkomst zonder nader overleg niet accepteren stop Burgemeester, politie en Rijksluchtvaartdienst verbieden stop.
Panamarenko Universum, t/m 22 februari 2015, MuHKA, Antwerpen
Beeld: Panamarenko, Pepto Bismo, 2013