Acht jaar na de privatisering is KPN verworden tot een geloofsartikel. Beleggers hebben blind vertrouwen in de zaak, ondanks duidelijke signalen dat het bedrijf in problemen verkeert. De wurgende schuldenlast wordt te langzaam lichter, de glasvezeltak KPN Qwest is op sterven na dood en het bankenconsortium zwaait de scepter vanwege een leninkje van 1,75 miljard euro. En bovenal, de volstrekt onrealistische verwachtingen over de toekomst van mobiele telefonie moeten realiteit worden wil het bedrijf overleven.

KPN heeft welgeteld één gezond onderdeel: het vaste net, waarmee het bedrijf groot werd en waarop het acht jaar na de privatisering nog steeds een monopoliepositie bezet. Maar in het vaste net zit geen groei meer omdat vrijwel alle Nederlanders inmiddels zijn aangesloten. En verkopen mag niet van de banken, want het vaste net is een garantie voor terugbetaling van de lening. Zo houden verleden, heden en toekomst het voormalige Staatsbedrijf der Posterijen en Telegrafie gevangen. De opkomst van i-mode verandert daar waarschijnlijk niets aan.

Toch is volgens het bestuur van KPN alles onder controle. De buitenwacht moet geduld hebben terwijl KPN zijn best doet zoveel mogelijk zieke onderdelen van het bedrijf weg te snijden. Zoals de 5200 werknemers die vorig jaar moesten vertrekken. De grote schoonmaak wordt een beetje geholpen door de markt. De surseance van betaling van dochter Qwest, vorige week, maakte dat pijnlijk duidelijk. Natuurlijk gaf de aanstelling van Ad Scheepbouwer aan de top van het bedrijf de beleggers weer wat vertrouwen. Even geen bevlogen ideoloog voor de klas, maar een nauwgezette schoolmeester die de rekensommetjes weer kloppend maakt. Prachtig dat de man geen cent te veel uitgeeft. Maar veel meer dan dat kan Scheepbouwer niet doen. Bezuinigen en afwachten is het motto. De vraag is of dat nog zin heeft. Kan het voormalige staatsbedrijf overleven?

De financiële wereld houdt zijn adem in voor wat komen gaat. KPN was zeker niet het enige bedrijf dat zich met de aankoop van UMTS-licenties verslikte in zijn optimisme, maar het is wel een van de kleinere Europese telecombedrijven en de kaspositie is in vergelijking met die van andere spelers belabberd. «Dramatisch», volgens Johan ter Haar, consultant bij adviesbureau Stratix dat zich specialiseert in de telecomsector. «Voor KPN is de put te diep om nog uit te kunnen ontsnappen. Ook analisten weten dit, maar die houden hun mond. Hun belangen liggen elders.» Ter Haar doelt onder meer op de ongewone constructie dat bijvoorbeeld analisten van ABN Amro adviezen moeten geven aan beleggers, terwijl de bank vanwege de uitstaande lening gebaat is bij een zo hoog mogelijke koers. KPN zelf praat liever in algemene termen. «Nederland is best overzichtelijk, dat overleven we wel», zegt een woordvoerder. «De problemen liggen in Duitsland. Er is in de sector veel minder geld overgebleven om te investeren. Bij sommige bedrijven is zelfs nog maar heel weinig geld over.»

Het dringt volgens Ter Haar nu alleen door tot de financiële wereld dat KPN een enorme luchtbel is. De toekomst van het bedrijf hangt volledig af van het succes van UMTS, maar daarover is geen enkele zinnige voorspelling te doen. Het is niet duidelijk op welke termijn UMTS kan worden gerealiseerd en nog veel minder of überhaupt behoefte bestaat aan wat die techniek te bieden heeft. Want wie zit ongeduldig te wachten op het moment dat videofilmpjes per telefoon kunnen worden verstuurd? De markt voor vakantiekiekjes met een speelduur van een half uur is beperkt.

Van een rondgang langs de telecomwoordvoerders in de Tweede Kamer zal het in de bestuurskamer van KPN niet warmer worden. Volgens het CDA is er «in lucht gehandeld» en is het maar de vraag of de investeringen op tijd worden terugverdiend. D66 is minder voorzichtig: «KPN is zonder staatssteun niet meer te redden.» Die moet volgens de PvdA dan wel uit Brussel komen, want die partij voelt er niets voor de Nederlandse overheid te laten opdraaien voor de schulden die het bedrijf in Duitsland maakte. Alleen de VVD lijkt na lang aarzelen nog enig optimisme te hebben. «Als ze hard werken dan redden ze het wel», zegt woordvoerster Hella Voûte. Van het kwijtschelden van schulden willen de liberalen overigens niets weten, want «verplichtingen zijn verplichtingen». D66 denkt daar bij monde van het net afgezwaaide kamerlid Van Walsem anders over. «Het is toch achterlijk als we onze eigen telecomindustrie de nek omdraaien.» De nationale overheden zijn volgens de voormalige telecomwoordvoerder voor een deel verantwoordelijk voor de benarde financiële positie van de Europese telecombedrijven. Zonder stil te staan bij de consequenties werden de miljarden uit de sector handenwrijvend binnengehaald. De Kamer vroeg na afloop zelfs nog om een parlementair onderzoek. Had het kabinet zijn huiswerk wel goed gedaan? Had de veiling niet veel te weinig opgebracht? Want de Duitse overheid had vijftig miljard euro verdiend, dus «waarom wij niet?». Was de Nederlandse overheid in haar opzet geslaagd, dan was KPN al lang van de kaart geveegd.

De Europese Commissie gaf afgelopen week gehoor aan de smeekbedes van de telecombedrijven. Zij mogen in de toekomst vrij gebruik maken van elkaars netwerken. Dat was tot dan toe verboden uit concurrentieoverwegingen.

Wat gebeurt er met het vaste net als KPN failliet gaat? Het kan niet zo zijn dat Nederland van de ene op de andere dag zonder telefonie zit. In de Telecomwet is dat vastgelegd als de «universele dienstplicht» van KPN. Bij de verzelfstandiging is afgesproken dat wanneer KPN geen zorg meer kan dragen voor het vaste net, de verantwoordelijkheid voor het functioneren wordt overgenomen door óf de overheid zelf, óf een andere marktpartij óf een door de overheid gegarandeerd onderdeel van KPN dat blijft bestaan.

Volgens Johan ter Haar van Stratix is een mogelijk scenario dat grote bouwbedrijven als Volker Wessels Stevin of BAM NBM de netwerken van KPN opkopen en exploiteren. Bouwgiganten als het Franse Bouygues en het Zweedse Skanska stortten zich al eerder op de telecommarkt. Dat betekent dat bij de bouw van een woonwijk het kabelnetwerk opnieuw in handen van één bedrijf komt. Het hele idee achter de privatisering was juist om dat te voorkomen.

Toch is er vanuit de telecomsector zelf geen initiatief te verwachten, want vrijwel alle grote Europese partijen kampen met schulden als gevolg van licentieaankopen. Omdat ze de bui al zagen hangen, riep een kamermeerderheid in november nog om onteigening van het vaste net om zo het publieke belang veilig te stellen. De angst was dat KPN de noodzakelijke investeringen voor onderhoud niet meer kon betalen. Maar het parlement liep achter de feiten aan. Al in september gaf het voormalige staats bedrijf de zeggenschap over het vaste net uit handen aan de banken in ruil voor een nieuwe lening van tweeëneenhalf miljard euro. De banken bedongen een vetorecht in beslissingen over de verkoop van bedrijfsonderdelen.

Wordt KPN bestuurd door de banken? «We liepen behoorlijk aan de lijn», vertelt een woordvoerder van het bedrijf. Maar Scheepbouwer zelf zegt sinds zijn aantreden als bestuursvoorzitter «geen bank meer aan de lijn te hebben gehad». Kortom, liever geen vragen hierover. «KPN is in curatele», stelt Ter Haar. En ondertussen worden volgens hem ook de abonnees «gegijzeld». Wil KPN aan zijn verplichtingen jegens de banken kunnen voldoen, dan moeten de tarieven op het huidige niveau worden gehouden. «De banken staan vooraan en die zorgen goed voor zichzelf.»

De sfeer in de sector is verziekt. Om te kunnen overleven moest KPN in november opnieuw aandelen uitgeven. Opnieuw sprong de staat bij. Andere telecomaanbieders hebben genoeg van die bevoorrechting van KPN. «Fnuikend voor de concurrentie», lieten ze vorig jaar weten. Maar volgens toezichthouder Opta, vanwege onvoldoende instrumenten met één hand op de rug gebonden, is er niets aan de hand.

Want bij het schrijven van de telecomwet werd even geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat KPN in de problemen zou komen.