NEW YORK - Van alle hoogontwikkelde landen zijn de Verenigde Staten van oudsher het karigst met hun sociale voorzieningen. Dat was onder de Republikeinse presidenten Reagan en Bush alleen maar kariger geworden. De komst van de Democraat Clinton in het Witte Huis wekte de hoop dat het tij van de sociale afbraak in de Verenigde Staten zou keren. Maar nu Clinton zijn voorstel om de sociale bijstand te hervormen heeft ontvouwd, blijft er van die hoop bitter weinig over.
Elke Amerikaanse president sinds Kennedy heeft geprobeerd om het bijstandssysteem te hervormen, maar geen enkele bracht daar veel van terecht. De sociale kwestie werd in Amerika wel ‘het Midden-Oosten van de binnenlandse politiek’ genoemd: er werd voortdurend over gepalaverd maar in de praktijk bleef alles bij het oude. ‘De reden waarom al die hervormingspogingen mislukten, is eigenlijk heel simpel’, zegt socioloog Christopher Jencks, auteur van het invloedrijke boek Rethinking Social Policy: ‘Het huidige systeem is veruit het goedkoopst denkbare sociale vangnet voor de allerarmsten. Elk alternatief zou veel meer kosten.’
De sociale bijstand in de Verenigde Staten bestaat uit voorzieningen die gedeeltelijk door de federale overheid en gedeeltelijk door de staten en gemeenten worden gefinancierd. Grote regionale verschillen zijn het gevolg: in New York bijvoorbeeld is de bijstand ruim twee keer zo gul als in Alabama. De afgelopen decennia werd in deze voorzieningen al drastisch gesneden. Vele staten hebben elke vorm van hulp aan alleenstaande, werkbekwame volwassenen gewoon afgeschaft. Het belang van de federale hulpverlening is hierdoor nog toegenomen. Die federale hulp bestaat vooral uit drie programma’s: Medicaid (de kosteloze ziektekostenverzekering voor de armsten), Food Stamps (hulp in de vorm van bonnen die enkel gebruikt kunnen worden voor de aankoop van voedsel) en Aid to Families with Dependent Children (AFDC, de financiele bijstand voor alleenstaande moeders en hun kinderen). Medicaid zou overbodig worden door de gezondheidszorghervorming die Clinton dit jaar goedgekeurd hoopt te krijgen. Het Food Stamps-programma, dat in het leven werd geroepen om zowel de overschotten in de landbouwsector weg te werken als te beletten dat de armsten zouden sterven van de honger, wordt als onmisbaar beschouwd. Als Washington over bijstandshervorming praat, gaat het dus over de AFDC.
Dat programma kwam tot stand onder Roosevelts New Deal in de jaren dertig. Alleenstaande moeders werden toen, net als gehuwde moeders, geacht thuis te blijven bij hun kinderen, en AFDC maakte dat mogelijk. Maar vandaag de dag werken de meeste gehuwde Amerikaanse moeders buitenshuis, zij het vaak part-time. Deze ontwikkeling plus de frustraties over de economische crisis en de belastingdruk hebben de publieke opinie over AFDC steeds negatiever gemaakt. Veel Amerikanen vinden het ergerlijk dat hun zuur verdiende belastinggeld wordt gebruikt om alleenstaande moeders op hun krent te laten zitten. Ze moeten maar eens werken voor hun bijstand, zo vindt 84 procent van de volwassen bevolking volgens een recente opiniepeiling. Deze opinie wordt gedeeld door blank en zwart, rijk en arm, Democraat en Republikein. Maar een bijna even grote meerderheid vindt ook dat bijstandtrekkers hulp moeten krijgen om zich in de arbeidsmarkt te integreren.
Het bestaande bijstandssysteem is ook impopulair bij de ontvangers. Zij klagen over een logge, harteloze bureaucratie die hen geen enkele hulp geeft, behalve dan een maandelijkse cheque. En die cheque is in de loop der jaren steeds kleiner geworden: de modale bijstandsmoeder met twee kinderen krijgt 380 dollar (f 695,-) per maand, dat is veertig procent minder dan twintig jaar geleden.
BILL CLINTON KOOS dus een veilig pad toen hij tijdens zijn presidentiele campagne uitpakte met de belofte om ‘de bijstand zoals we die nu kennen te beeindigen’. Zijn voorstel lonkte zowel naar rechts als naar links en ondersteunde zo zijn imago van ‘New Democrat’. Om de bijstand te veranderen van ‘een manier van leven’ in ‘een springplank naar de arbeidsmarkt’, zoals de president het formuleerde, stelde hij een wortel en een stok voor. De wortel zou bestaan uit een pakket van programma’s - drugsontwenning, kinderopvang, herscholing, subsidies - om de AFDC-ontvangers klaar te stomen voor de arbeidsmarkt. De stok zou de verplichting zijn om na twee jaar bijstand aan de slag te gaan, indien niet in de privesector dan maar in de door de overheid gecreeerde baantjes. Wie werk weigert, zou haar uitkering verliezen.
In het uiteindelijke voorstel dat Clinton deze maand aan het congres zal voorleggen, zijn echter zowel de stok als de wortel ineengeschrompeld. Vooral de wortel is minuscuul geworden, omdat de operatie volgens het Witte Huis ‘budgettair neutraal’ moet zijn. Alle kosten moeten dus worden gecompenseerd door bezuinigingen elders in de sociale sector, waar de afgelopen jaren al het vet reeds is weggesneden. De uitgaven voor ‘de wortel’ bedragen dan ook nog geen twee miljard dollar per jaar; minder dan een vijfde van het minimum dat volgens experts is vereist om AFDC-ontvangers daadwerkelijk de arbeidsmarkt op te krijgen. Een Witte-Huisstudie erkent dat in het beste geval tegen 1999 slechts acht procent van de bijstandtrekkers aan het werk zal zijn gebracht.
De stok is navenant ingekort: de verplichting om na twee jaar AFDC werk te aanvaarden, zal enkel gelden voor bijstandsklanten die geboren zijn na 1971 (ongeveer een derde van de circa vijf miljoen moeders die nu AFDC ontvangen). Bovendien zal de bijstand met twee jaar worden verlengd als de ontvanger kan bewijzen zich ingespannen te hebben om werk te vinden. Die achterpoort moest wel worden opengehouden, anders zou de overheid miljoenen banen moeten creeren.
HET GEVOLG IS dat conservatieven Clintons plan met reden een ‘tandeloze schijnhervorming’ kunnen noemen. En links is al evenmin enthousiast: de hulp voor bijstandtrekkers is te verwaarlozen, maar na twee jaar kunnen ze wel op zwart zaad worden gezet. Die brede oppositie van links en rechts, en de voorrang die Clinton geeft aan de gezondheidszorghervorming - die ook aan een zijden draadje hangt - maken het onwaarschijnlijk dat zijn bijstandsplan nog dit jaar wet zal worden.
Toch is de kans groot dat het Congres volgend jaar wel een of andere hervorming zal goedkeuren. En die zou wel eens nog reactionairder kunnen uitvallen dan wat Clinton nu voorstelt. Conservatieve Democraten en Republikeinen hebben een alternatief plan opgesteld dat de achterpoortjes in Clintons voorstel sluit en de verplichting om na twee jaar werk te aanvaarden sneller voor alle bijstandsontvangers invoert. De daarvoor nodige overheidsbaantjes kunnen worden gefinancierd door flinke bezuinigingen in andere sociale voorzieningen.
Professor Jencks en anderen vrezen dat het uiteindelijk zal uitdraaien op een twee-jaar-limiet zonder dat de bijstandsgerechtigden werk en kinderopvang gegarandeerd krijgen. De ‘hervorming’ zou dan neerkomen op een kostenbesparing via het botweg uitdunnen van de rangen van de bijstandsgerechtigden.
De AFDC kostte vorig jaar in totaal slechts 26 miljard dollar. Alleen al het organiseren van werkgelegenheid zou een veelvoud van dat bedrag vereisen; niemand maakt zich illusies over banen in de privesector. ‘We mogen er dan een hekel aan hebben’, zegt Jencks, ‘maar bijstand is de prijs die we betalen om alleenstaande moeders en hun kinderen samen te houden. Als deze plannen doorgaan, zullen nog meer gezinnen opbreken. Sommige moeders zullen hun kinderen naar familieleden sturen, anderen zullen terugkeren naar mannen die hen mishandelen. Meer gezinnen zullen dakloos worden, meer kinderen zullen van hun moeder worden gescheiden.’
Hoe zullen die kinderen opgroeien, als die ‘hervorming’ wet wordt? De befaamde kinderarts Terry Brazelton zei enkele jaren geleden al over de Amerikaanse kinderen die in armoede opgroeien: ‘Ze worden niet voorbereid om een bijdrage te leveren aan de samenleving, behalve dan op een vijandige, gewelddadige manier. De miljarden die we nu uitsparen door hen niet te helpen zullen morgen besteed moeten worden aan gevangenissen om hen in op te sluiten.’
Maar ook daar wordt aan gedacht: het Congres keurde onlangs een begroting goed van ruim vier miljard dollar voor de bouw van een reeks nieuwe, gigantische gevangenissen.