In 1944 hield de Duitse schrijver Thomas Mann een toespraak tijdens de verkiezingscampagne van Franklin D. Roosevelt. Mann sprak over het grote Europese vraagstuk van de verloren onschuld. Hoe was het mogelijk dat Europa de catastrofale valstrik van de grote oorlog ingetuimeld was? Het was ook de vraag die centraal stond in Manns meesterwerk De toverberg, dat twintig jaar eerder was verschenen. In de tussenliggende jaren van grote depressie en een tweede oorlog was die vraag alleen maar actueler geworden.
De toverberg vertelt het verhaal van de jonge vrijgezel Hans Castorp. Hij staat model voor het Duitsland van voor de grote oorlog. Het land dat zoveel had van wat het wilde: eenheid, stabiliteit, invloed, sociaal beleid thuis, vrede rondom, kunsten en wetenschap. Maar het bleek allemaal futiel toen de fraaie cultuur bleek te grenzen aan barbarij. Hans Castorp verblijft in sanatorium Berghof. Hij blijft er erg lang rondhangen, zeven jaren. Een luxe. Hij kan zich dat permitteren.
De sociale spanningen in dit elitaire Alpen-kuuroord weerspiegelen de steeds explosievere toestand in het Europa van voor 1914. Aan Castorp gaat dit echter allemaal voorbij. Hij is er onbekommerd, leergierig en verliefd. Hij wordt volwassen in Berghof. Maar echte ervaringen heeft hij nauwelijks. De hardheid van la condition humaine heeft hij afgekocht; tijd heeft hij aangekocht. Het comfort is groot en bedrieglijk. Het zelfvertrouwen en de kennis die hij opbouwt op basis van zijn brandende interesses blijken uiteindelijk vooral make believe, doen alsof – niets waard in de ontmoeting met de geschiedenis, die uiteindelijk plaatsvindt in de loopgraven van de oorlog.
In zijn toespraak in 1944 vatte Mann de miskleunen van Hans Castorp samen in een waarschuwing tegen de ‘zonde van nalatigheid’ die men begaat als men minachtend ‘neerziet’ op ‘de sociale problematiek van de tijd’. Zij die zwelgen in deze ontkenning – bijvoorbeeld door te doen alsof problemen er niet zijn, vanzelf zullen verdwijnen of simpel vallen op te lossen – zijn als wegbereiders voor gewelddadige ontsporing. Manns conclusie: de angst voor vuile handen mag geen reden zijn om vrijaf te nemen van politieke stellingname. Die angst moet van tegenwicht voorzien worden door een andere angst: de angst voor ideologieën en dogma’s, de angst voor de verleiding van de simpele oplossingen. Kortom: omzeilen van het ongemak van de duidelijke politieke keuze is gevaarlijk. Lachen en huilen is niet genoeg. Liken en disliken evenmin.
Sanatorium Berghof was gelokaliseerd in het oog van een opstekende, woedende storm. Daar, in dat oog, was het rustig. Hans Castorp zwolg er in een comfortabele mix van wereldwijsheid en wereldvreemdheid, intellectuele spitsvondigheid en maatschappelijke naïviteit. Hoogopgeleid, maar politiek slap: veel opwinding over normen en regels, minder standvastigheid inzake waarden.
West-Europa ligt in het oog van de storm die nu gebrouwen wordt. De surrealistische rust wordt nog versterkt door de suspense van het verkiezingsjaar 2017 en de kalmerende invloed van de Noordzee. Incidenten in de samenleving zijn reeds opvallend rauw, maar het comfort blijft dominant. Bedrieglijke nonchalance en valse opwinding zetten vaak de toon.
Maar de tijd die West-Europa gegund was en is, biedt ook kansen om politiek en problemen nader tot elkaar te brengen. Nog steeds. Die kansen kunnen ontstaan waar politici de moed opbrengen voor het echte politieke handwerk, gevaarlijk en praktisch. Daarvoor moet men het sanatorium uit. Vorige week gaf Angela Merkel het voorbeeld. Ze ging naar Warschau. De atmosfeer in de straten was zwanger van verlangen, niet van haat of wantrouwen (in Boekarest is dat ook zo). Merkel trof premier Beata Szydlo. En niet alleen voor een potje ‘duzen’ onder conservatieve power-vrouwen (wat wel gebeurde en ook iets zegt). Maar vooral om ongemakkelijke manieren te bespreken om Europa bij elkaar te houden: meer snelheden en kopgroepen.
Szydlo kent de luxe van het sanatorium niet, de omstandigheden des te beter. Ze draaide. Dit is een kans. Een mogelijkheid voor een oncomfortabele verzoening met de realiteit, voor het praktiseren van de les van Mann: een tijdige beëindiging van de verrijkende en revitaliserende kuur waarvan West-Europa niet zeven, maar bijna zeventig jaren heeft mogen profiteren.
Merkel verdient steun van haar vrienden in deze zoektocht naar Europa’s narrow escape. Dat is belangrijker dan verkiezingscampagnes.