Ze zouden samen een tandem vormen. Zeiden ze. Ze zouden van de vvd de grootste partij maken. Zeiden ze. Dat was eind mei vorig jaar, op de avond dat Mark Rutte de interne strijd om het leiderschap won en zijn grootste concurrent, Rita Verdonk, een plaatsje achter op zijn verlengde fiets aanbood. Inmiddels is er een jaar verstreken en is van hun voornemens niks terechtgekomen. Afgelopen dagen werd dat duidelijker dan ooit, na de commotie door interviews in HP/DeTijd (Verdonk) en De Telegraaf (Rutte). De ellende verdiepte zich natuurlijk al toen Verdonk afgelopen december met haar populariteit (bij de verkiezingen kreeg ze meer stemmen dan de lijsttrekker, een unicum) het leiderschap van haar partij probeerde binnen te halen. Dat lukte niet; de fractie ging er dwars voor liggen. Zelfs haar kleine groepje aanhangers in de fractie vond die actie van Verdonk onfatsoenlijk, wat waarschijnlijk nog netjes is uitgedrukt.
Ook de tweede belofte van een jaar geleden is niet waargemaakt. De vvd is zelfs niet meer de derde partij, want moest bij de laatste verkiezingen ook de sp voor zich laten. Bovendien won ex-vvd’er Geert Wilders op rechts maar liefst negen zetels.
Nu ligt er dan een intern partijrapport dat analyseert hoe het zo ver heeft kunnen komen. Het rakelt het allemaal in keurige bewoordingen nog eens op. Maar waar het in de praktijk vooral op neerkomt, is dat onverbloemde haat en onderling wantrouwen de partij kapot maken. Spil in dat geheel is Rita Verdonk. De partijbonzen, Mark Rutte incluis, weten niet hoe ze haar aan moeten pakken. Durven het ook niet. Daarvoor heeft Verdonk een te grote aanhang onder haar eigen partijgenoten én onder de kiezers. Het afgelopen jaar was er slechts de ijdele hoop dat het probleem vanzelf zou verdwijnen. Bij elke vacante burgemeesterspost van enige allure en bij elke vertrekkende commissaris van de koningin leefde die hoop op. Maar Verdonk zit nog steeds in Den Haag.
De opmerking van Rutte over de tandem maakte hij in een poging de twee kampen in de vvd met elkaar te verzoenen. Want Rutte en Verdonk, hoe vaak ze het ook ontkennen, staan voor een wezenlijk andere manier van politiek bedrijven en omgaan met het liberale gedachtegoed. Daar gaf het interview in HP/De Tijd nog weer eens blijk van. Hoewel ze de woorden (Rutte zou niet ‘echt rechts’ zijn) in opdracht van Rutte weer introk, bleek uit de navolgende affaire en het interview in De Telegraaf slechts de onmacht van de fractievoorzitter om Verdonk te managen en van de vvd daadwerkelijk een partij te maken waarin de sociaal-liberale en de rechts-conservatieve vleugel weer met elkaar verzoend zijn. Rutte lijkt steeds meer op een stampvoetend jongetje dat roept: maar ík ben de baas.
Om in het door Rutte zelf geïntroduceerde wielerjargon te blijven: er is bij de vvd sprake van een sur place, uitgevoerd door twee individuele fietsen en hun coureurs, met elk hun eigen supportersschare. Af en toe probeert Verdonk met een manoeuvre de sprint aan te trekken, maar gaat snel weer stilstaan als ze ziet dat ze niet de definitieve overwinning kan behalen.
De vraag voor de vvd is nu: hoe kan die sur place worden doorbroken? Met als vervolgvragen: kan dat zonder kleerscheuren voor de partij? Of zijn de twee vleugels niet meer met elkaar te verenigen?
Met die laatste vraag komt een overeenkomst met de pvda in beeld, die door alle turbulentie rondom de personen Rutte en Verdonk aan het zicht wordt onttrokken. Ook de pvda worstelt met zichzelf, verloor bij de afgelopen verkiezingen, heeft een flankpartij – de sp – die het goed doet, is zoekende naar een koers die de verschillende richtingen binnen de partij weer met elkaar op één lijn kan brengen en heeft leden die zich afvragen of dat nog wel kan. Maar de pvda heeft geen splijtzwam als Verdonk binnen haar gelederen. Dat oogt rustiger.
De vvd loopt het risico te denken dat als Verdonk maar weg is alle problemen zijn opgelost. Maar Rita is niet alleen oorzaak van het probleem, ook gevolg. Zij is een politiek kind van haar tijd. Ze kon groot worden in een uitdijende wereld waarin het veel mensen aan houvast ontbreekt en waarin vele vvd-leden en -kiezers behoefte menen te hebben aan een sterke leider. Verdonk pretendeert die leider te zijn en velen geloven haar blijkbaar op haar ferm klinkende woord.
Waar de pvda het zich als regeringspartij noodgedwongen kan veroorloven in redelijke rust door te zoeken naar het juiste antwoord, heeft de vvd geen baat bij het laten voortduren van de sur place. Terwijl Rutte en Verdonk hun uithoudingsvermogen op elkaar testen, is bij veel partijleden het uithoudingsvermogen op. Vooral bij de liberalen die niet willen dat Verdonk wint. Zij hebben hun buik meer dan vol van haar en haar manier van politiek bedrijven en willen niet veel langer met haar aan één tafel zitten, letterlijk dan wel figuurlijk.
Alleen een diepe crisis kan de lucht klaren. Maar daar is een risico aan verbonden. Onder die nieuwe heldere lucht kan een andere vvd te zien zijn. Toch bestaat dat risico bij niks doen ook.