MOSKOU Zelfs een «autoritaire modernist» houdt soms rekening met oude volkse wijsheden. Op dinsdag 24 februari had Vladimir Poetin, de man die op 14 maart wordt herkozen als president, zijn premier Michail Kasjanov toch nog onverwacht ontslagen. Zondag 29 februari zou hij de opvolger bekendmaken. Zondag is in Rusland een goede dag voor positief nieuws. De televisie staat dan bijna permanent aan in de huiskamers.
Het kwam er niet van. Wellicht was er een beetje bijgeloof in het spel. De 29ste februari is de dag van Sint Kasjan, bijna een naamgenoot van de geloosde premier. Kasjan is een soort antiheilige. Volgens de overlevering heeft God hem aangesteld als poortwachter in de hel. Kasjan ziet vanuit die positie alles. Kasjan krijgt van de Heer slechts één keer per vier jaar een dagje vrij. Op die ene schrikkeldag is het daarom niet pluis. De boeren plegen die dag hun hoeve niet te verlaten. Want als Kasjan met zijn ogen knippert, verdorren de gewassen en zakken de koeien door hun hoeven. Op deze dag van Kasjan liet de opvolger van Kasjanov nog een dagje op zich wachten. Maar op maandag 1 maart voor de bijgelovigen ook het begin van de lente toonde iedereen in Rusland die nog iets heeft te verliezen zich tevreden over de afloop. Er was een nieuwe premier in aantocht die bijna niemand kende.
Aan het waarom van het ontslag van Kasjanov werden geen woorden meer vuil gemaakt. Hoewel die vraag toch de moeite waard bleef. Naar eigen zeggen was de president namelijk niet ontevreden over diens kabinet. Onder Kasjanov nam het bruto binnenlands product met dertig procent toe, werd de buitenlandse schuld teruggebracht tot 115 miljard dollar, mocht de roebel zich weer een stabiele munt noemen en groeiden de deviezenreserves van de centrale bank naar bijna negentig miljard dollar.
Kasjanov had overigens alles mee gehad. Toen Poetins voorganger en ontdekker Boris Jeltsin in augustus 1998 het land feitelijk failliet verklaarde hij moest het doen met een potje van nog geen negen miljard aan deviezen kostte een vat olie circa tien dollar. Nu levert een barrel ongeveer dertig dollar op. Die twintig dollar maken het verschil. De inkomsten uit olie en gas vullen meer dan de helft van de schatkist. Het is dan ook geen toeval dat op de recentste miljardairslijst van het Amerikaanse zakenblad Forbes het aantal Russen is toegenomen van zeventien naar 25 mannen. Rusland is zelfs de snelste runner up op deze hitparade. De nu gevangen oliebaron Michail Chodorkovsky van het energieconcern Joekos zou statistisch goed zijn voor vijftien miljard eigen vermogen, zijn naaste concurrent Roman Abramovitsj (energie, aluminium alsmede eigenaar van Chelsea) voor bijna elf miljard dollar.
Omdat Kasjanov er in zijn onderhandelingen met de crediteuren van Rusland niet vies van was zijn voorkennis een beetje te delen en hij de zakenwereld ook anderszins weinig in de weg wilde leggen, werd hij een «oligarchenvriend» genoemd. Zijn dagen waren derhalve geteld toen Chodorkovsky vorig najaar achter de tralies van de gevangenis Matrozen Rust verzeild raakte. Te meer daar Kasjanov van een andere bestuurlijke opdracht (het terugdringen van de bureaucratie) weinig had gebakken. Sinds het aantreden van Poetin in 2000 is het overheidsapparaat met bijna tien procent gegroeid. Ondanks privatiseringen en andere marktconforme hervormingen doet de bureaucratie in Rusland nu niet onder voor die in de hele Sovjet-Unie vijftien jaar geleden.
Volgens journaliste Joelia Latynina had Kasjanov een maand geleden niettemin nog te horen gekregen dat hij tot de presidentsverkiezingen mocht blijven. «Kasjanov mag dan schuldig zijn aan van alles en nog wat, in ieder geval niet aan de aanslagen in de metro, de oorlog in Tsjetsjenië, de afrekening met Joekos noch aan de portretten van Poetin boven de bureaus van hoge ambtenaren», aldus Latynina, zelf allerminst een aanhanger van Kasjanov.
Maar beloftes maken in de Russische politiek geen schuld. Jeltsin versleet in zijn laatste ambtstermijn vier premiers voordat hij bij Poetin uitkwam, aan wie hij de staatsmacht moest overdragen. Poetin achtte drie weken voor de verkiezingen de tijd rijp voor hetzelfde trucje. Geruchten suggereerden dat een aantal tegenkandidaten zich juist vorige week uit de campagne had willen terugtrekken uit protest tegen de kleinere en grotere peste rijen van het Kremlin. Zo worden gereserveerde zaaltjes op het laatste moment niet beschikbaar gesteld, zijn de televisiejournaals grotendeels gevuld met reportages over de drukke werkdag van de president en voelen ongehoorzame journalisten zich geïntimideerd. Om zon stap van spijtoptanten vóór te zijn, was een surprise gepast.
Die redenering is te veel eer voor de concurrenten. Maar een verrassing was het ontslag wel. Kasjanov zelf was 24 februari s morgens geïnformeerd over de «rokade» schaaktermen zijn in het Russische politieke woordenboek populair die Poetin in petto had. Met uitzondering van de minister van Defensie wisten de meeste andere bewindslieden echter van niets. Het leidde die dinsdag tot verdrietige taferelen. Op hetzelfde moment dat twee staatszenders de ontslagrede van Poetin uitzonden, arriveerde een aantal ministers in het Kremlin voor topberaad over de «innovatie van de politiek der staat». Een verslaggever van het financiële dagblad Kommersant vroeg de binnen druppelende ministers om commentaar.
«Commentaar waarop», reageerde de minister van Onderwijs verbaasd.
«Op uw ontslag.»
«O ja? Wat bedoelt u?»
«Ik bedoel de verklaring van de president.»
«Van wanneer? Aha! Over de hele regering?»
«De president vindt dat de bevolking er recht op heeft te weten met wie hij de komende vier jaar gaat werken.»
«Juist gesproken. Wij werken als team.»
«Waarom de mensen van dat team dan wisselen?»
«De ene ploeg is de andere niet.»
Dit incasseringsvermogen van de onderwijsminister is exemplarisch voor een oude politieke cultuur die in Rusland weer tot volle wasdom komt. Volgens parlementariër Nikolaj Ryzjkov (een der laatste vrijzinnige politici, zij het zonder partij en machteloos) is Poetin de schaamte voorbij en wendt hij zich daarom ongestoord tot een «voluntaristische stijl à la Chroesjtsjov en Jeltsin». Hij maakt geen geheim meer van zijn «minachting voor de kiezers», aldus Ryzjkov. «De boodschap is: op wie jullie ook stemmen, het maakt niet uit. Van jullie hangt niets af. Ik ben de patroon in het land. Ik en mijn entou rage beslissen alles. Dat is een klassieke autoritaire houding.»
De keuze voor de opvolger van Kasjanov illustreert dat in de ogen van Ryzjkov eveneens. Aan openlijke politiek heeft Poetin een hekel. Hij wilde dus geen premier met een kleurrijk politiek profiel, hij wilde er een met een grijs politiek profiel.
De nieuwe premier is daarop gecast. Poetin had hem voor het weekeinde al telefonisch benaderd. Na de schrikkeldag van Kasjan noemde hij zijn naam: Michail Fradkov, sinds een klein jaar ambassadeur bij de Europese Unie en tot maandag zelfs onder gelouterde Kremlin-watchers volstrekt onbekend. Fradkov (53) begon zijn carrière in de Sovjet-Unie als handelsgezant in India en bij de latere Wereldhandelsorganisatie te Genève (een functie die toen ook klussen voor de KGB omvatte), gaf leiding aan de staatsverzekeringsmaatschappij, was onderminister voor Buitenlandse Handel en stootte onder Poetin door tot iets hogere regionen. Tussen 2000 en 2003 was Fradkov adjunct-secretaris van de Veiligheidsraad en chef van de Russische Fiod. Een akkefietje in 1996 als onder minister kreeg hij de politie op zijn dak wegens budgettaire onregelmatigheden heeft hem geen parten gespeeld.
Het waren allemaal niet echt posities op de eerste rang. Maar dat is in het Rusland van Poetin juist een voordeel. Fradkov heeft geen eigen huismacht. Hij is zo de ideale admini strateur: de aannemer in regeringsresidentie het Witte Huis van de architect in het Kremlin.
Zo ziet de president het graag, vermoedelijk mede omdat hij zelf eigenlijk ook geen bouwtekening heeft. Zijn opdracht aan Fradkov is dan ook simpel: hij moet de strijd aanbinden met de bureaucratie die Kasjanov op haar beloop had gelaten. Het ligt voor de hand dat Poetin de disciplinering van de «oligarchen» zelf voor zijn rekening denkt te kunnen nemen. Hij is immers de baas, ook als hij dat feitelijk niet is. De oligarchen moeten dus hun plaats kennen.
Die keuze van Poetin is riskant. De arrestatie van Chodorkovsky dreigt het onder nemingsklimaat nu al te verzieken. In 2003 is de omvang van buitenlandse investeringen gedaald tot 3,5 miljard dollar, anders gezegd bedraagt zij niet meer dan 52 dollar per hoofd van de bevolking. Alleen in de voormalige sovjetrepublieken Oezbekistan en Tadzjikistan wordt minder vreemd kapitaal gepompt. Aangezien Poetin in 2008 afscheid wil nemen met een verdubbeling van het bruto binnenlands product een doel dat tien tot vijftien miljard dollar per jaar vereist is repatriatie van «vaderlands kapitaal» nu het parool. Omdat de markt haar eigen leefregels heeft, is enige dwang daarbij geboden. Een nieuwe mijnbouwwet en nieuwe licenties om de oliebronnen te exploiteren zijn daarbij een instrument. Een verdere verscherping van de justitiële aanpak van weerbarstige zakenlui helpt kennelijk ook.
Heb vertrouwen in de jonge energieke president: dat is de boodschap aan de vooravond van de verkiezingen van zondag 14 maart. Maar de kiezers krijgen er wel iets voor terug. Een van de staatszenders heeft het plan opgevat het televisieprogramma Lont in ere te herstellen. Lont was een kwart eeuw geleden een programma waarin kijkers konden klagen over hun lokale machthebbers in stad, fabriek of kolchoz. Met andere woorden, een programma waarmee de hogere echelons van de macht onwillige apparatsjiks in de lagere regionen de stuipen op het lijf joegen en aanspoorden tot harder en beter werken.
Dit voornemen past in de retro-trend waarin het uitgaansleven in Moskou zich de laatste jaren al wentelt. Weinig is geiniger dan obers verkleed als bolsjewieken. Parlementariër Ryzjkov ziet de humor van Lont niet: «De renaissance van zon sovjetmerk is een exact symbool van deze tijd. Ons rest niets meer dan imitatie: veel huichelarij zonder reële afloop.»