TERWIJL IN de villa van Vera Keur dramatische vergaderingen plaatsvonden van alle Vara-prominenten braken drie jongens in een keet in Almere het ene na het andere record in kijkcijferland. Bart, Ruud en Willem, zo luidden de namen van het koene trio dat de toekomst van de televisie in Nederland een beslissende wending zou geven. De afgelopen drie maanden hebben miljoenen landgenoten van dag tot dag met ingehouden adem hun verrichtingen gevolgd, terwijl zij op last van Veronica-voorzitter Joop van der Reijden zaten opgesloten in een keet van John de Mol in Almere. Aldaar waren zij onderworpen aan een uiterst hardvochtig regime (overal camera’s, een uiterst kleine luchtplaats, geen kranten en geen tv; zoiets heb je in de Bijlmerbajes alleen voor categorie-A-gedetineerden)
en konden zij weinig anders doen dan wachten, wachten en nog eens wachten. Dit staaltje absurdistisch totaaltheater hield Nederland als nooit tevoren in de ban.

Bart, Ruud en Willem zaten 106 dagen lang op elkaars lip, 24 uur per dag door 24 camera’s en veertig microfoons gevolgd, iedere minuut van de dag tot in het bed en het toilet te volgen via internet, overgeleverd aan de grillen van elkaar en die van een speciale redactie onder leiding van beroepsintrigante Hummie van der Tonnekreek. Hun tegenstrevers Martin, Sabine, Tara, Mona, Anouk, Cyrille en Karin waren al eerder - al dan niet vrijwillig - uit het Big Brother-huis vertrokken. Wat volgde was een psychodrama tussen de drie laatste bewoners met als inzet de hoofdprijs van 250.000 gulden voor degene die als laatste uit de Endemol-keet mocht vertrekken. Daarover beschikte het Nederlandse volk op 30 december, door met miljoenen tegelijk de telefooncentrale in Hilversum plat te bellen. Voor het Big Brother-huis in de Flevopolder had zich op de avond van de ontknoping een volksmassa genesteld - sinds Open het dorp met Mies Bouwman was er geen sprake meer geweest van zo'n massaal beleefd mediaspektakel.
Uiteindelijk ging de immer lachende Bart aan de haal met de hoofdprijs - de verraderlijke Willem had geen kans, terwijl de Brabantse levensgenieter Ruud het net niet haalde. Beiden werden afgescheept met tienduizend gulden, die Veronica zal storten op een spaarrekening ten behoeve van hun kroost. Voor dat geld wensen collega-mediasterren als Paul Witteman en Marcel van Dam niet eens op te draven voor een avondje presenteren van een bedrijfsfeestje. En dan hebben we het niet eens gehad over die andere Big Brother-sterren die helemaal nada hebben gekregen en nog iets uit hun Bekende-Nederlanderschap proberen te slaan door zichzelf tentoon te stellen in Playboy.





WAARMEE WE GELIJK bij de kern van de Big Brother-revolutie zijn aanbeland. Big Brother toonde namelijk aan dat er geen prijzige Bekende Nederlanders aan te pas hoeven te komen om miljoenen te verdienen met tv in Nederland. Met Volstrekt Onbekende Nederlanders (VOB'ers) kom je er ook, zo bewees John de Mol. Als je ze maar lang genoeg op televisie brengt veranderen volkomen anonieme VOB'ers met groot gemak in voor iedereen bekende supersterren, met massale aanhang in het land en eigen fanclubs. Dat is de hyperegalitaire boodschap van Big Brother: iedereen is een ster, je hoeft alleen maar op tv te zijn, je hoeft er niet eens wat voor te doen. Het leven in het Big Brother-huis viel vooral op door de verbijsterende traagheid, de totale lethargie, de genadeloze stilstand. Bedenker De Mol merkte eerder al trots op dat het de eerste keer was dat er anderhalf miljoen mensen zaten te kijken naar twee vrouwen die een taart bakten. De attractie van Big Brother bestond louter en alleen uit de wetenschap dat de deelnemers zich ervan bewust waren dat ze tijdens al hun handelingen werden bekeken, met als resultaat een bizar gedragsexperiment dat de aandacht van de hele wereld op Nederland vestigde.

Niet overal werd gunstig over het experiment geoordeeld. In Italië sprak men bijvoorbeeld schande over zoveel ongeremde exploitatie van voyeuristische aandriften.
Over wat de consequenties voor de kandidaten van Big Brother zullen zijn, lopen de meningen uiteen. In de aanloop van het programma werden er allerlei apocalyptische scenario’s geformuleerd: de kandidaten zouden mogelijk doldraaien, elkaar te lijf gaan. In werkelijkheid viel dat reuze mee: in het Big Brother-huis was vooral sprake van een uiterst soft leefklimaat. Soms waande je je als kijker terug in de jaren zeventig, zo ontzettend veel psychobabbel staken de contestanten in hun leefkuil tegen elkaar af (hetgeen niet mocht verhinderen dat ze elkaar in het geniep allemaal ‘nomineerden’ voor onverwijlde deportatie). In diverse media werd al geringschattend gesproken van het saaie bestaan in het BB-huis, waar de deelnemers als ‘beroepswerklozen’ nog duffer opereerden dan de cavia’s uit Fred Osters Wiekentkwis.




MET DE GEVOLGEN van hun plotselinge canonisering tot media-iconen moeten de Big Brother-kandidaten nog leren leven. Tijdens hun detentie bleven zij (een speciale Big Brother-editie van De Telegraaf daargelaten) verstoken van iedere vorm van informatie over de ware gekte die zij in Nederland hadden veroorzaakt. Ondertussen waren al hun handelingen 24 uur per dag te zien via internet en groeiden zij in de verbeelding van de kijkers uit tot helden dan wel schurken. Psycholoog Jaap van Ginneken pleitte in het Algemeen Dagblad dan ook reeds voor een intensieve ‘de-briefing’ ten behoeve van het zielenheil van deze ‘apostelen van een nieuw tv-tijdperk’. Volgens Van Ginneken zijn er wel degelijk risico’s verbonden aan de deelname aan het programma. De naschok kan heviger zijn dan het verblijf in de keet zelf, zo waarschuwde hij.

Dat zal de firma De Mol een zorg zijn. Het idee van Big Brother is reeds aan elf landen verkocht. In Duitsland zal men het eerst komen met een gegermaniseerde heruitgave van de succesformule. Nooit eerder werd zo veel geld verdiend met zo weinig middelen. Alleen al aan reclamegeld haalde Veronica twintig miljoen gulden binnen met Big Brother. De Mol stelt dat de productie tien miljoen gulden heeft gekost, maar dat betreft volgens ingewijden een wel erg opgeschroefd bedrag. Alleen al met de inkomsten van de telefonische stemronde van het Big Brother-eindspektakel (een gulden per minuut en dat voor een oceaan aan telefoontjes) haalde De Mol al een fors deel van de kosten van de productie eruit.
Daarmee is inderdaad een nieuw televisionair tijdperk ingeluid.

De mogelijkheden van deze nieuwe era zijn onbeperkt. Niet geheel toevallig valt de triomf van Big Brother samen met een totale crisis van het Nederlandse omroepbestel. Dat verkeert zoals bekend in opperste staat van ontbinding sinds Vara-directrice Vera Keur het mogelijke vertrek van de socialisten uit de grote Hilversumse familie heeft aangekondigd. Ondanks de anticommerci
ële traditie van de socialistische omroepvereniging (wier televisiesecretaris J.W. Rengeling in de jaren vijftig met de brochure Commerciële televisie: een sprong in het duister nog fel waarschuwde voor de gevaren van ‘bank- en biertelevisie’) dreigt de Vara nu wel degelijk het zinkende bestel te verlaten en te kiezen voor de onbekende horizon van het vrije ondernemerschap.

Vera Keur sprak reeds geruststellende woorden naar de achterban, die zij verzekerde dat de Vara altijd haar ‘progressieve identiteit’ zal behouden. Maar in werkelijkheid zal er van die nobele intenties in de moordende concurrentie van het vrije ondernemerschap weinig overblijven. Er valt grof geld te verdienen aan het opereren buiten het tv-bestel, maar dan moet men zich wel conformeren aan de wetten die hier gelden, en die staan in schril contrast met alle tradities van het Bestel. De salarissen van al die duurbetaalde sterren op wie ook de Vara draait, zullen er dan het eerst aan moeten geloven. In het egalitaire post-Big Brother-klimaat van de Nieuwe Televisie zijn er zoals gezegd helemaal geen sterren nodig.

Het volk zelf is de ster. Dat zou je met een beetje welwillendheid kunnen duiden als de definitieve doorbraak van de ook door de Vara zo lang nagestreefde verheffing der massa’s, maar in de praktijk zal het voor het gemiddelde Vara-personeelslid de komende jaren toch vooral een kwestie worden van de eindjes aan elkaar knopen. Hoe komt Jan Splinter door de winter, om een oud sociaal-democratisch gezegde in herinnering te brengen.

Of Vera Keur haar personeel deze cultuurshock daadwerkelijk wil laten doormaken, is natuurlijk de vraag. Haar verrassende, naar men zegt door Marcel van Dam ingefluisterde dreigement het Bestel te verlaten, moet waarschijnlijk vooral worden gezien als een staaltje blufpoker, met als inzet de macht binnen het Bestel. De Vara wil - niet geheel onbegrijpelijk - af van de bureaucratische bedilzucht van die vanuit Den Haag en het NOS-hoofdbureau geparachuteerde zendercoördinatoren, die het leven binnen het Bestel al sinds jaar en dag zowel op radio als tv tot een ware kwelling hebben gemaakt. Maar de prijs die men zal moeten betalen om uit dat getraumatiseerde reservaat te ontsnappen is een hoge: dan zal er meegesurft moeten worden op de golven van het nieuwe televisionaire tijdperk, en dat betekent in de praktijk vooral: bezuinigen tot op het bot.





KORT GELEDEN vierde RTL4, de pionier van de commerciële televisie in Nederland, zijn tienjarig bestaan. Inmiddels zijn er tal van concurrenten bijgekomen, van RTL5, SBS6, Veronica tot Fox en TMF. Deze gigantische uitbreiding van het aanbod heeft vooral geleid tot een enorme inflatie van datgene wat in Nederland nog als acceptabele televisie geldt. Vrije producenten leveren elkaar moordende slagen door voor steeds minder geld steeds meer shows en kwissen te maken. Steeds armoediger ogen de bordkartonnen decortjes waarmee de gemiddelde zender nog iets wil suggereren van de weelde in tv-land. Soms begint het gebodene te ogen als een uitzending van de Roemeense staats-tv ten tijde van Ceausescu. Survival of the fittest, daar komt het op neer, en dat betekent in de praktijk vooral overleving van de goedkoopste en de brutaalste.

In deze wilde wereld is niemand zeker van zijn zaak. De neergaande spiraal van katalyserende infantilisering van het tv-aanbod begint ook dramatisch manifest te worden. In werkelijkheid is Schraalhans keukenmeester. Zelfs een nationale icoon als Henny Huisman moet ieder jaar maar weer zien of hij niet wegbezuinigd wordt. Zijn broodheer Van den Ende sprak bij een eerdere gelegenheid al dreigend dat hij zo een nieuwe Henny Huisman creëert als de oude te veel noten op zijn soundmixzang krijgt. Het Big Brother-experiment bewijst hoe makkelijk het is Bekende Nederlanders te creëren: ze kunnen in spotgoedkope tv-laboratoria worden gekloond, als waren het niet meer dan bio-industriële krielkuikens.

Voor de huidige coryfeeën van de Vara - en hun collegae van andere omroepverenigingen die zich realiseren dat de bel voor hen binnenkort ook wel zal luiden - had het jaar 2000 dan ook niet dreigender kunnen beginnen. Jarenlang werden zij binnen het Bestel verwend als Romeinse keizers, kregen ze alle ruimte om tegen recordbedragen niets anders te doen dan zichzelf te vieren. Ondertussen werden de gebouwen van de omroepen steeds groter en de salarissen van de directies steeds hoger. Maar van een antwoord op de commerciële revolutie ontbrak elk spoor. Het was vooral een kwestie van aftellen. De angst alles te verliezen ligt al enkele jaren als een drukkende deken over Hilversum en omstreken, waarin iedere vorm van creativiteit werd gesmoord en de bureaucratie steeds verder uitdijde.

Ondertussen sloten Joop van den Ende en John de Mol hun duivelspact: de twee gewezen aartsvijanden sloegen de handen ineen en veroverden verenigd binnen Endemol een spectaculair marktaandeel, met als genadeklap de totale victorie van Big Brother. Aan de Vara nu de desperate keuze: of wachten op definitieve executie binnen het Bestel of het avontuur tussen de vrije jongens, met alle ongewisheid van dien: want of Paul Witteman en Marcel van Dam even veel kijkers zullen trekken als Ruud, Willem, Bart, Sabine, Karin en al die andere nog in aantocht zijnde VOB'ers is zeer de vraag, ook al sluiten zij zich een jaar op in hun Lagerhuis. Het sterrendom op de Nederlandse televisie blijkt anno 2000 fragieler en vergankelijker dan ooit.