‘In mijn trappenhuis begreep ik voor eens en altijd de betekenis van de uitdrukking “in de hoek drijven”. Ik en mijn vriendjes joegen daar altijd met stokken op ratten. Op een keer zette ik de achtervolging van een enorme rat in, net zo lang totdat hij in de hoek zat. Daarop draaide de rat zich om en stortte zich op mij. Het gebeurde onverwacht en was doodeng, nu was het de rat die achter mij aanjoeg.’ Veel Russische commentatoren halen de laatste maanden dit verhaal aan uit de officiële biografie van Poetin, Vanuit de eerste persoon. Ze willen ermee illustreren dat de Russische president, in het nauw gebracht door de sancties vanwege de agressie in Oekraïne, mogelijk de aanval naar voren zal kiezen.
Een jaar geleden was het de Navo-opperbevelhebber in Europa, generaal Breedlove, die herhaaldelijk waarschuwde dat de Russen een grootscheepse oorlog willen beginnen. Het is minstens zo verontrustend dat dit geluid nu van Russische waarnemers komt, die vaak veel beter inzicht hebben in wat er omgaat in de wandelgangen van het Kremlin. Jevgenija Albats, hoofdredacteur van het Russische tijdschrift New Times, zag in de uitspraak van Poetin dat er Navo-troepen meevechten in Oost-Oekraïne een keerpunt. ‘Voorheen was het het kwaadaardige Amerika dat uit de verte de ongeregeldheden in Oekraïne regisseerde. Nu is de vijand die aan de poort staat de Navo zelf. Dit doet erg denken aan de retoriek in de Sovjet-Unie aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog’, aldus Albats eind januari op de onafhankelijke radiozender Echo Moskvy.
Maar als iemand Poetin de hoek in heeft gejaagd, dan is het Poetin zelf. De oorzaken daarvan gaan veel verder terug dan zijn ‘Oekraïense veldtocht’ van afgelopen jaar. De huidige economische crisis vloeit voort uit de oorlog, maar de Russische economie kende daarvoor al problemen. ‘Toen Vladimir Poetin in 2000 aan de macht kwam, was er een stilzwijgende afspraak binnen de elite dat onder de hoede van een autoritaire leider de noodzakelijke hervormingen moesten worden doorgevoerd’, zegt Natalja Akindinova, directeur van het Centrum voor Ontwikkeling van de vooraanstaande Economische Hogeschool in Moskou. ‘Maar gedurende Poetins presidentschap raakten prominente liberalen, zoals voormalig minister van Financiën Aleksej Koedrin en de huidige vice-premier Igor Sjoevalov hun invloed kwijt. De macht raakte in handen van voorstanders van de harde lijn, de zogenaamde siloviki, die vaak afkomstig waren uit de veiligheidsdiensten en het leger.’
Hoogleraar economie Jevgeni Gontmacher, hoofd van het Centrum voor Sociale Politiek van het Economisch Instituut van de Russische Academie van Wetenschappen, was onder meer onderminister onder Boris Jeltsin en hoofd van het regeringsdepartement voor Sociale Zaken toen Poetin in 1999 premier werd. Hij praat uit eigen ervaring: ‘Bij het aantreden van Poetin als president was de olieprijs – die voor gas is daarvan afgeleid – laag. De eerste twee, drie jaar van zijn presidentschap was Poetin redelijk progressief, hij begreep dat Rusland zonder hervormingen niet verder zou komen. Maar vervolgens begon de olieprijs te stijgen en bedacht hij zich, want aan hervormingen zijn grote risico’s verbonden. Poetin rekende erop dat Rusland voortaan een soort Koeweit zou zijn en dat hij iedereen tevreden kon houden, zowel de kring om hem heen als de gewone Russen, zonder dat hij daarvoor iets hoefde te doen. Voormalig minister van Economische Zaken en nu hoofd van de Sberbank, German Gref, heeft gezegd dat Rusland begint met hervormen als de olie op is.’
Gontmacher en Akindinova stellen beiden dat het uitblijven van hervormingen de kiem heeft gelegd voor de diepe economische crisis waarop Rusland nu afstevent. ‘Omdat de basisvoorwaarden voor een gezonde economie ontbreken, zoals een functionerend rechtssysteem en vrije concurrentie, kan Rusland de bestaande welvaart niet laten groeien, en zelfs niet vasthouden’, licht Akindinova toe. ‘Rusland kan de welvaart niet eeuwig op peil houden door tekorten op de begroting met de geldreserves te compenseren. Groei vergt daadwerkelijke innovatie van de economie. Bij gebrek aan een almaar stijgende olieprijs is onze economie uitgedoofd.’ Kern van het probleem, zegt ze, is dat Poetins prioriteit ligt bij de buitenlandpolitiek. ‘Daarom stuiten al onze adviezen over het moderniseren van de economie op het argument dat ze onacceptabel zijn’, concludeert ze gelaten.
‘Vandaag had ik een ontmoeting met de minister van Financiën, Siloeanov’, vertelt Gontmacher als ik hem medio februari spreek. ‘Het gesprek ging voornamelijk over de vraag op welke posten voor de begroting van 2015 bezuinigd kan worden. Maar dat moet je vooral zien als “palliatieve zorg”. De belangrijkste oorzaak van de economische problemen in Rusland is namelijk niet van economische aard maar schuilt in de crisis van het staatsapparaat. De Russische overheid benoemt de economische doelen wel juist, maar de uitvoering loopt spaak. Dat komt doordat de Russische staat, die nagenoeg volledig door Poetin wordt gecontroleerd, een bijna “heilige institutie” is geworden. Nederland kent een functionerend parlement, politieke partijen en dergelijke. Bij ons is het heel simpel wat betreft formele beslissingen, daarvoor hebben wij één persoon. Zo heeft president Poetin, en dat is ook officieel bekendgemaakt, persoonlijk besloten de Krim te annexeren. Dat was zelfs een verrassing voor de mensen in zijn directe omgeving.’
Door de adviezen van zijn belangrijkste economische adviseurs in de wind te slaan, heeft Poetin Rusland op de rand van een diepe crisis gebracht. Een blik op de Russische begroting voor dit jaar laat zien dat hij de Russen bij het eenjarige jubileum van de ‘historische’ terugkeer van de Krim in de Russische moederschoot weinig anders te bieden heeft dan oorlog, al dan niet koud. Door de economische sancties, de devaluatie van de roebel en de kelderende olieprijs stevent het Kremlin-beleid van pappen en nathouden namelijk net zo hard af op een faillissement als Rusland zelf. Medio februari verlaagde kredietbureau Moody’s, in navolging van S, de kredietstatus van Rusland tot ‘rommelniveau’. Zoals ook uit de woorden van Gontmacher blijkt, vertoont de Russische begroting voor 2015 nog altijd ‘zwarte gaten’, ondanks de bijstelling van de minimaal vereiste olieprijs van ruim negentig dollar per vat naar zestig dollar.
De inspanningen van de Russische Centrale Bank in de laatste maanden van 2014 om de neergang van de roebel te stuiten, hadden veel weg van een poging een vallend mes op te vangen. Tientallen miljarden aan valutareserves gingen verloren en inmiddels heeft Rusland naar schatting nog 380 miljard dollar over van de 450 miljard voorafgaand aan de annexatie van de Krim. Daarbij komt nog de grote kapitaalvlucht in 2014 van naar schatting ruim 150 miljard, omdat rijke Russen ook weinig economisch heil meer zien in Poetins neo-sovjetambities. De kapitaalvlucht getuigt er mede van dat Russen veel beter dan Amerika en de EU begrijpen dat het Kremlin de grens tussen de eigen invloedssfeer en die van het Westen in Oekraïne wil verleggen.
Tot het uitbreken van de Oekraïne-crisis en de daaropvolgende annexatie van de Krim twijfelde bijna niemand eraan dat president Poetin, ondanks zijn repressieve binnenlandse politiek, stevig in het zadel zat. De algemene gedachtegang was dat de enorme reserves, opgebouwd in de rijke oliejaren, hem zouden helpen welke politieke tegenstand dan ook te overwinnen. De reserves waren ook de reden dat Poetin het aandurfde de Krim te annexeren, ondanks de enorme uitgaven die het onderhoud van het schiereiland en zijn 2,4 miljoen bewoners met zich meebrengt. Maar door het importverbod uit het Westen, dat door Rusland zelf werd ingesteld als reactie op de sancties, en door de vallende roebel zijn veel voedingsproducten onbetaalbaar of onverkrijgbaar geworden. De euforische leus ‘Krymnasj’ (‘De Krim is van ons’) is door vele Russen inmiddels vervangen door ‘Namkrysj’ (‘We gaan eraan’).
Nu én de reserves én de olieprijs dalen, komen er voor het eerst scheurtjes in Poetins ivoren toren. Volgens opiniepeilingen wordt de groeiende onvrede van de Russen over hun materiële problemen nog niet weerspiegeld in onvrede over de Russische president. Integendeel, de populariteit van Poetin staat met ruim tachtig procent op recordhoogte. Belangrijke reden voor deze discrepantie is de steeds hysterischer nationalistische propaganda op de Russische tv, die volledig in handen van het Kremlin is. ‘In Rusland wordt gezegd dat de koelkast strijd levert met de tv’, zegt Akindinova.
In het half-feodale Rusland onder Poetin, zegt Gontmacher, is er niet alleen voor de gewone Russen maar ook voor de liberalen geen alternatief binnen het staatsapparaat. Vandaar dat ze Poetin trouw blijven dienen, ondanks de wetenschap dat Rusland in de economische afgrond dreigt te storten. Hij refereert aan de uitspraak van het plaatsvervangend hoofd van het presidentieel apparaat, Vjatsjeslav Volodin, die afgelopen oktober zei: ‘Zolang Poetin er is, bestaat Rusland, zonder Poetin geen Rusland.’ Critici trokken onmiddellijk een vergelijking met de nazi-leus ‘Ein Reich, ein Volk, ein Führer’.
‘Volodin had gelijk in de zin dat als Poetin morgen zou opstappen niemand zou weten hoe het verder zou gaan in Rusland’, zegt Gontmacher. ‘Er zouden radicaal-linksen als in Griekenland aan de macht kunnen komen, of juist superliberalen, in theorie is zelfs een monarchie niet uitgesloten, al is de kans daarop miniem. Dat is de reden waarom Poetin wordt gesteund.’ Omdat de president veelal omringd wordt door technocraten voor wie de politieke ideologie er niet zo toe doet, kunnen ze prima leven met deze schizofrenie. ‘Op het Economisch Forum in Davos afgelopen januari zei vice-premier Sjoevalov: “Als de druk op onze leider wordt opgevoerd, gaat het volk als een hecht blok achter hem staan.” Maar Sjoevalov zelf, die ik goed ken, is een aanhanger van het Europese model. Hij is een echte anglofiel, voor hem is Engeland het ideale land wat betreft het leven en de inrichting daarvan. Bovendien heeft hij in Amerika gestudeerd’, vertelt Gontmacher.
Politicoloog Gleb Koeznetsov, adjunct-directeur van de Russische denktank Nirsi, meent dat de gecentraliseerde machtsstructuur onder Poetin de Russische elite vanzelf tot loyaliteit dwingt. ‘Rijke Russen geven hun erfgenamen niet zozeer geld als wel macht. Van belang is dus hoe dicht je bij de machthebbers zit. Het is een piramide met aan de top een groep die honderd procent macht heeft en kleine delen ervan afstaat aan de overige hiërarchie. Het is onzinnig te denken dat mensen om een ongewisse toekomst van hun deel van de macht zullen afzien.’
Hoewel niemand in het Kremlin tegen Poetin durft te zeggen dat zijn ramkoers op termijn funest is voor Rusland is het de door hemzelf gecreëerde oligarchie die een rem zet op zijn neo-sovjetambities. Een analyse van de olieprijs vanaf 1970 laat namelijk zien dat de vreedzame dan wel strijdbare opstelling van het Kremlin gelijke tred houdt met het dalen of stijgen van de olieprijs. Zo vond zowel de Afghaanse oorlog van begin jaren tachtig van de vorige eeuw als de inval in Georgië in 2008 plaats toen de olieprijs op een hoogtepunt stond. Jevgeni Gontmacher is ervan overtuigd dat de snelle val van de olieprijs, van ongeveer 110 dollar per vat dit najaar tot ongeveer zestig nu, vooralsnog een grootscheepse inval in Oekraïne heeft voorkomen. ‘Ik denk dat als de olie nu 150 dollar per vat zou opbrengen, de Russische tanks al bij Kiev stonden.’
Bij gebrek aan gemor onder de bevolking vreest Natalja Akindinova echter dat Poetin zich, ondanks de groeiende economische problemen, niet ontvankelijker zal tonen voor de economische adviezen van haar en haar collega’s. ‘De economie vormt nu de financieringsbron voor de oorlog in Oekraïne. De Russische reserves worden ingezet om de begrotingstekorten die daardoor ontstaan te dekken en zo sociale onrust te voorkomen. Ik denk dat onze machthebbers ernaar streven om het vol te houden totdat de Oekraïense economie ineenstort.’
Maar of de Russen zo welwillend blijven, moet nog blijken. De economische problemen zijn nog maar net begonnen, denkt Gontmacher: ‘De echte zware tijden beginnen waarschijnlijk in de lente.’ Dat blijkt ook uit de prognoses van Akindinova en haar centrum. ‘Voor 2015 gaan wij, bij het handhaven van de sancties en een gemiddelde olieprijs van zeventig dollar per vat, uit van een krimp van 3,5 procent van het bbp. Bij een olieprijs van gemiddeld vijftig dollar zal dat min 6,5 procent zijn.’ Daar komt bij dat gewone Russen pijnlijke bezuinigingen op sociale uitgaven, gezondheidszorg en onderwijs moeten slikken ten gunste van defensie-uitgaven, waar dertien procent van de begroting voor wordt uitgetrokken.
Hoewel massaal protest in heel Rusland vooralsnog uitblijft, is er sinds begin dit jaar hier en daar wel onrust. De meest spraakmakende onvrede ontstond naar aanleiding van het plan van de Russische Spoorwegen, een staatsbedrijf onder leiding van Poetin-vertrouweling Vladimir Jakoenin, om per 1 januari dit jaar driehonderd lokale treinroutes in verschillende Russische regio’s te schrappen. In reactie op de verontwaardiging beval Poetin met veel vertoon zijn vice-premier Arkadi Dvorkovitsj om de plannen terug te draaien, waarbij hij hem toebeet: ‘Bent u nu helemaal gek geworden?’
De aanpak van deze kwestie is kenmerkend voor de ad-hocmanier waarop het Kremlin de sociale problemen probeert op te lossen, aldus Gontmacher. De autocratische opstelling van Poetin zorgt er vooralsnog voor dat de woede zich niet tegen hemzelf keert, meent hij: ‘Toen de lokale treinroutes werden opgeheven begonnen mensen te protesteren, maar ze kwamen niet de straat op met anti-Poetin-leuzen. Datzelfde geldt voor de tienduizenden mensen die indertijd een hypotheek in vreemde valuta afsloten en nu hun hypotheek niet meer kunnen afbetalen vanwege de val van de roebel. In verschillende Russische steden zijn honderden van hen de straat op gegaan, maar niet met de leus “Weg met Poetin!” Ze hopen juist dat Poetin hen helpt. Steeds meer mensen zullen gaan protesteren tegen zulke sociale problemen. Maar Poetin houdt het zeker nog twee jaar vol, hij heeft een teflonlaag waarlangs alles afglijdt. In Rusland hebben we daarvoor de uitspraak: de tsaar is goed, maar de bojaren zijn slecht. Het Kremlin probeert altijd anderen de schuld te geven.’
Gleb Koeznetsov denkt ook dat massale weerstand tegen het ‘poetinisme’ geen kwestie van maanden is maar van jaren. ‘Het duurt waarschijnlijk nog minimaal vijf jaar voordat iedere Rus de economische problemen als een persoonlijke ramp ervaart. Denk maar aan de periode Gorbatsjov, die begon in 1984 met zijn perestrojka en in 1991 stortte de Sovjet-Unie ineen.’
Voorlopig zal Poetin zijn Oekraïense veldtocht dan ook ongehinderd voortzetten, stelt Koeznetsov, met een Koude Oorlog als gevolg. ‘Het grensconflict met Oekraïne lijkt als twee druppels water op de postkoloniale Afrikaanse oorlogen van de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, waar aan één kant sovjetmilitairen bij betrokken waren en aan de andere kant de Navo. Poetin voelt zich in een dergelijke constellatie volledig op zijn gemak, die gang van zaken is hem als voormalig kgb-officier vertrouwd. Vandaar dat de kans op een langdurig bevroren conflict in Oost-Oekraïne erg groot is.’
Gontmacher, die al veertig jaar meeloopt in de politieke top van Rusland, is voorzichtiger: ‘Ik ben geen astroloog, dus ik weet niet hoe het verder gaat. In Europa heb je regelmatig vrije verkiezingen en kun je betere voorspellingen doen. In Rusland weet niemand hoe het er morgen uitziet.’
Politieke moord in Rusland
‘Ik was geschokt toen ik zaterdagochtend hoorde dat Nemtsov was vermoord.’ Jevgeni Gontmacher, hoogleraar economie en onder meer onderminister van Sociale Zaken onder president Jeltsin, was goed bevriend met zijn voormalige collega. Doctor in de wis- en natuurkunde Boris Nemtsov was vice-premier en minister van Energie onder Jeltsin. ‘Zijn moord is maatschappelijk gezien een te grote gebeurtenis om er snel op te kunnen reageren. We moeten afwachten wat het politieonderzoek oplevert. Ik geloof niet dat Poetin de opdracht tot de moord heeft gegeven. Poetin draagt schuld in de zin dat hij indirect de atmosfeer heeft gecreëerd waarin extremisten van de een of andere soort besloten dit te doen. De vraag is nu of Poetin doorgaaat met de duimschroeven aandraaien, maar wellicht is de moord ook voor hem een schok. Poetin en Nemtsov werden eind jaren negentig, toen Poetin directeur van de veiligheidsdienst FSB was, goede kennissen. Ze gingen zelfs samen op skivakantie.’
Nadat Nemtsov in 1998 de regering had verlaten, werd hij onder Poetin parlementslid voor de Unie van Rechtse Partijen en vice-voorzitter van de Doema. De omslag in Nemtsovs mening over Poetin kwam, net als voor Gontmacher en andere liberalen, na de arrestatie van Chodorkovksi in 2003. Nemtsov stapte over naar de buitenparlementaire oppositie en werd een van de felste Poetin-critici.
Journaliste Anna Politkovskaja werd vermoord op Poetins verjaardag, 7 oktober 2006, alsof het een cadeau van zijn medestanders was. Maar Gontmacher denkt niet dat de moord op Nemtsov tegenover de Kremlin-muren een steunbetuiging aan Poetin is. Sterker, hij meent dat het mogelijk inderdaad, zoals Poetin zegt, om een provocatie gaat. ‘De daders begrijpen dat dit Poetin helemaal niet goed uitkomt. De westerse media zullen nu nog negatiever over hem gaan schrijven. Wellicht dat de moordenaars daarom juist als oogmerk hebben om Poetin aan te zetten tot nog radicalere acties tegenover zijn tegenstanders.’
Of ooit duidelijk wordt wie er achter de moord op Nemtsov zit, is de vraag, maar veel Russische waarnemers zijn het erover eens dat Poetins Oekraïense kruistocht met de bijbehorende extreem nationalistische ideologie er de voedingsbodem voor heeft gelegd. En dat belooft weinig goeds, aldus onderzoeksjournaliste Julia Latynina: ‘We zijn een nieuw tijdperk binnengetreden, dat van de fysieke eliminatie van politieke tegenstanders van het regime.’
Beeld: Daklozen en arme bewoners van Moskou wachten op voedsel dat wordt gedistribueerd in de Krasnoprudnayastraat, 15 februari (Valery Sharifulin / Tass / ANP).