‘Als ik een kom met Skittles (kleine gekleurde snoepjes – ivdl) had en ik vertelde dat er maar drie jou zouden doden’, zo twitterde Trump Jr., de oudste zoon van de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump, onlangs, ‘zou je dan een handjevol nemen?’ Hij doelde op Syrische vluchtelingen en mogelijke IS-terroristen onder hen. (Het bedrijf Skittles reageerde zelf direct met de mededeling dat vluchtelingen geen snoepjes zijn.) Donald Trump vergeleek onlangs op een bijeenkomst in Florida Syrische vluchtelingen met giftige slangen, hij zong daarbij het lied The Snake van Johnny Rivers: ‘Now I saved you, cried the woman. And you’ve bit me… why. And you know your bite is poisonous and now I’m going to die. Ah shut up silly woman, said that reptile with a grin. Now you knew damn well I was a snake before you brought me in.’
Trump schetst tijdens zijn rally’s het angstbeeld dat de Democratische kandidate Hillary Clinton alleen al in haar eerste termijn honderdduizenden Syrische vluchtelingen het land binnen zal brengen en dat ze daarmee het land onveilig zal maken. Hij wil de grenzen sluiten voor moslims en een muur bouwen aan de grens met Mexico.
Toch zijn ook de Democraten halfslachtig. Hillary Clinton pleit in haar campagne voor een uitgebreide immigratiewetgeving, waarbij onder meer werknemers zonder papieren meer kans krijgen om legaal burger te worden en ook is zij voor het opnemen van meer Syrische vluchtelingen. En president Obama zei tijdens de VN-top voor vluchtelingen afgelopen september in New York dat ‘het dichtslaan van de deuren in de gezichten van vluchtelingen onze diepste waarden bedreigt’.
In de praktijk laten de VS het echter in de huidige vluchtelingencrisis opvallend afweten. Dit jaar hebben ze iets meer dan elfduizend Syrische vluchtelingen opgenomen, dat is 42 procent meer dan het jaar daarvoor, maar nog steeds is het aantal niets vergeleken met de Europese Unie, die in 2015 meer dan 350.000 Syrische vluchtelingen heeft opgevangen, aldus cijfers van Eurostat.
Het komt de VS goed uit dat de huidige crisis vooral als een Europees probleem wordt gezien. ‘Hun huiver heeft alles te maken met 9/11 en dat de meeste Syriërs moslim zijn’, zegt Marlou Schrover, hoogleraar migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden. Schrover, haar lange donkergrijzende haar los in een staart, zit in haar werkkamer aan een tafel vol met opgestapelde boeken en bergen papier. Ze volgt de Amerikaanse verkiezingen over dit onderwerp op de voet. ‘De houding van de VS ten opzichte van de huidige vluchtelingencrisis is een enorme breuk met het verleden’, zegt ze. Ze relativeert tegelijkertijd het idee dat dit de eerste testcase is voor Europa als het gaat om vluchtelingen. ‘Dat is niet zo.’
In vogelvlucht schetst de hoogleraar de ups en downs in de houding van de VS en Europa in de verschillende vluchtelingencrises. Na de Eerste Wereldoorlog zijn er in Europa ruim 20 miljoen vluchtelingen – nu hebben we er 1,2 miljoen. Naast de oorlogsvluchtelingen raken ook nog een miljoen Russen op drift na de revolutie in 1917 (onder wie Marc Chagall, Vladimir Nabokov, Sergej Rachmaninov, Igor Stravinsky). En honderdduizenden Armenen slaan op de vlucht voor de genocide in Turkije. Zowel de Russen als de Armenen hebben geen paspoort, hun nationaliteit is hen ontnomen, en ze kunnen dus geen kant op. ‘Het is een belangrijk moment in de Europese geschiedenis’, benadrukt Schrover. ‘Het besef dat er internationaal een oplossing gezocht moet worden, is groot.’
De Volkenbond benoemt de Noor Fridtjof Nansen tot commissaris voor het vluchtelingenprobleem. ‘Hij was een Noordpoolreiziger, wetenschapper, filmster avant la lettre, wereldberoemd, een oorlogsheld’, zegt Schrover. ‘Hem maken ze verantwoordelijk voor wat je nu de unhcr kunt noemen.’ De wereldleiders komen bijeen op een internationale conferentie voor vluchtelingen in Genève in juli 1922. Daar stelt commissaris Nansen voor om een internationaal erkende pas in te voeren voor de vluchtelingen die is te gebruiken als reisdocument. Deze zogenaamde Nansen-pas wordt door 54 landen geaccepteerd. ‘Een triomf voor internationale samenwerking’, stelt Schrover. Het is niet heel ingewikkeld, het is maar een reispapier, je krijgt geen nationaliteit, geen rechten, je hoeft geen bijstand te geven, maar het feit dat landen gemeenschappelijk iets erkennen wat eigenlijk een soevereiniteitsverhaal is, is volgens Schrover een waterscheiding. ‘Spectaculair.’
Zestien jaar later komt de internationale gemeenschap weer bijeen. En waar 1922 een triomf was, is de Conferentie van Evian in 1938 ‘het grote mislukken’, zoals Schrover het noemt. De conferentie wordt door de Amerikaanse president Franklin Roosevelt bijeengeroepen om het zogenoemde probleem van de 225.000 joden die nazi-Duitsland willen ontvluchten te bespreken. Hitler heeft gezegd: ‘Als jullie ze nemen, laat ik ze gaan.’
Maar de VS hebben al eerder hun immigratiebeleid veranderd. Ze zijn bang voor anarchisten, communisten en terroristen uit Europa. Op de sokkel van het vrijheidsbeeld op Ellis Island staat dan wel de inscriptie: ‘Give me your tired, your poor, your huddled masses yearning to breathe free’ – maar dat is wat Amerika was. ‘In 1921 zeggen de Amerikanen, nou ja, niet alle armoedzaaiers en woelzieken van de hele wereld’, vervolgt Schrover. Het beeld dat leeft is: ‘Europa, houd je ellende bij je.’ De VS doen de grenzen dicht en stellen in 1921 en 1924 een quoteringssysteem in: er mogen net zoveel mensen van een bepaalde groep komen als er voor de oorlog waren. Dat raakt ook de Duitse joden: nu zij willen vluchten voor Hitler verhogen de VS het quotum voor joden niet.
Op de conferentie in Evian zijn 32 landen aanwezig, 63 organisaties en 200 journalisten – wat voor die tijd heel veel is. Wie niet komt, is president Roosevelt. Hij stuurt ook geen afgevaardigde. Amerika is afwezig en de andere landen wijzen naar elkaar. ‘Elk land zegt: “Het is belangrijk”, maar ze doen niks’, zegt Schrover. ‘Dat heeft natuurlijk ook te maken met het antisemitisme in Europa.’ Ze zeggen dat ze wel iets willen doen, maar alleen als de ander het ook doet; ze zeggen dat ze al zoveel hebben opgevangen, dat er een economische crisis is, dat ze worstelen met xenofobe partijen, dat mensen tegen meer migranten zijn. Het congres duurt acht dagen. Na afloop schrijven de kranten: ‘Nu kan Hitler alles doen wat hij wil.’ ‘Ze weten het dan al’, zegt Schrover. ‘Niet de holocaust natuurlijk, maar wel dat dit het lot van de Duitse joden bezegelt, in die zin dat ze nu een heel slechte toekomst tegemoet gaan.’
De schaamte over het mislukken van Evian is volgens Marlou Schrover de belangrijkste verklaring voor het slagen van het Vluchtelingenverdrag in 1951. Na de Tweede Wereldoorlog zijn er 14 miljoen vluchtelingen in Europa, plus 12 miljoen etnische Duitsers die uit verschillende Europese landen – Polen, Roemenië, Hongarije en ook 3000 uit Nederland – verdreven worden. In feite zijn er dus 26 miljoen mensen op drift. De Verenigde Staten stellen als voorwaarde voor het geven van Marshallhulp dat dit probleem wordt opgelost. Ze zijn bang dat heel Europa communistisch zal worden. Het verdrag dat uiteindelijk wordt ondertekend – en waarmee we nog steeds leven – bepaalt dat iemand die wordt vervolgd voor zijn of haar geloof, ras of mening, een vluchtelingenstatus kan aanvragen en dat een land geen mensen mag terugsturen.
De Hongaarse vluchtelingencrisis in 1956 is de eerste testcase van het verdrag, het gaat over hetzelfde aantal als de Duitse joden, 225.000 Hongaren. De kranten schrijven uitgebreid over hoe mensen door de sneeuw massaal Oostenrijk binnen komen lopen. De pers reist in groten getale af naar de ingerichte vluchtelingenkampen. Van hieruit krijgen mensen een vluchtelingenstatus van de unhcr en worden verdeeld over Europa. Nederland zegt eerst 800 vluchtelingen te willen hebben, maar na grote demonstraties waarin mensen protesteren dat ze meer Hongaarse vluchtelingen willen, neemt Nederland er uiteindelijk 3200. ‘Wat nog steeds niks is’, zegt Schrover, ‘maar de steun van de bevolking is massaal. Dit zijn de mensen die het gelijk van het kapitalisme en het ongelijk van het communisme bewijzen, elk dorp heeft een Hongaars comité. De trein die de vluchtelingen naar de Jaarbeurs in Utrecht moet brengen, wordt op elk perron staande gehouden. Mensen geven sigaretten en chocola door de raampjes aan de Hongaren. Ook in Utrecht staan duizenden mensen hen op te wachten.’ Amerika neemt ondertussen het grootste deel van de Hongaarse vluchtelingen op.
Hierna volgen nog twee belangrijke momenten. De Vietnamezen komen in de jaren zeventig. Vanuit vluchtelingenkampen rondom Vietnam geeft de unhcr hen een vluchtelingenstatus. Er komt een Europees congres met een verdeelsleutel. De VS nemen weer het grootste aantal van de vluchtelingen op. ‘Het ging heel harmonieus’, zegt Schrover.
Het gaat mis als de Tamils komen in de jaren tachtig. ‘Iedereen kende de wandaden van de Tamiltijgers, het beeld was negatief, ook al kwamen juist hun slachtoffers. Ook ging het over taoïsten versus hindoeïsten, dat zei mensen niet veel.’ Een groot verschil met de Hongaren en de Vietnamezen is dat ze niet in kampen zitten en daar worden voorgeselecteerd, maar dat ze zelf het vliegtuig nemen in Colombo, de hoofdstad van Sri Lanka, en uitstappen in Europa met de vraag of ze asiel kunnen krijgen. De komst van de Tamils roept enorm veel verzet op, ook in Nederland, dat slechts een handjevol krijgt. De meesten gaan naar Duitsland en de VS. Met de weerstand verandert ook de term. Tot 1980 wordt het woord vluchteling gebruikt, maar de Tamil is opeens een asielzoeker. ‘Ze zijn nog geen officiële vluchteling als ze hier komen, ze hebben die status nog niet. Asielzoeker is een twijfelwoord, je zoekt iets.’ Dat geldt ook voor de Joegoslaven in de jaren negentig. Ook nu is het verzet in Europa groot. Weer zijn het de Verenigde Staten en Duitsland die het grootste deel voor hun rekening nemen.
In tegenstelling tot Europa, dat zoals altijd dicht bij alle strijdtonelen ligt, kan Amerika ook nu nog blijven vasthouden aan gecontroleerde, centraal geleide vluchtelingenstromen. In Washington wordt besloten hoeveel vluchtelingen uit de vluchtelingenkampen mogen komen, uit welk land ze afkomstig zijn, van welke leeftijd ze zijn. Ook gezondheid, familie, kwetsbaarheid en religie spelen daarbij een rol. In het fiscale jaar 2016 zijn van de 85.000 opgenomen vluchtelingen voor het eerst sinds jaren net zoveel moslims als christenen uitgenodigd, sinds 2001 zijn er nooit zoveel moslims uitgenodigd.
Als hun aanvragen zijn goedgekeurd, reizen de vluchtelingen naar de VS waar ze worden herplaatst door non-profitorganisaties, verbonden met de Office of Refugee Resettlement. Een asielprocedure in de VS zelf is er alleen voor bepaalde groepen, bijvoorbeeld homoseksuelen en transseksuelen uit Latijns-Amerika. Vluchtelingen maken slechts zo’n tien procent uit van de grofweg één miljoen immigranten die per jaar in de VS een permanente verblijfsstatus krijgen. Het verschil tussen arbeidsmigrant en vluchteling is er veel minder groot dan hier. Zo nemen de VS veel mensen uit Midden-Amerika die aanspraak zouden kunnen maken op een vluchtelingenstatus gewoon als arbeidsmigrant op.
In Europa kan sinds 1975 niemand meer officieel als arbeidsmigrant naar binnen, met uitzondering van hooggeschoolde kennismigranten. Iedereen klopt daarom aan bij het vluchtelingenloket. ‘Maar arbeidsmigranten en vluchtelingen zijn communicerende vaten’, zegt Schrover. Het moment waarop het loket voor arbeidsmigranten is gesloten, valt direct samen met het moment dat het aantal asielverzoeken midden jaren zeventig omhoog schiet. ‘Het is niet zo dat deze mensen een dubbele agenda hadden’, zegt Schrover. ‘Maar onder gastarbeiders zaten veel mensen die een vluchtelingenstatus hadden kunnen aanvragen. Mensen die de militaire coups in Turkije ontvluchtten, of het fascistische Portugal en Spanje, de kolonels in Griekenland, koning Hassan in Marokko. Ze vroegen echter geen status aan, maar werden gewoon gastarbeider. Voor ambtenaren was dat stukken makkelijker.’
Langzaam maar zeker neigt ook Europa naar de Amerikaanse ‘mixed migration’-gedachte – dat vluchtelingen ook arbeidsmigrant kunnen zijn. Zo was Duitsland, uit bezorgdheid over de zogenaamde ‘demografische zelfmoord’, al voor de grote crisis in 2015 aan het werven in Syrische vluchtelingenkampen in Libanon en Jordanië. Ze waren op zoek naar hoogopgeleiden, natuurkundigen, artsen maar ook lassers. Ze kregen in Duitsland geen vluchtelingenstatus, maar direct een arbeidsstatus.
‘En dat is’, zo zegt ook Schrover, ‘ook het nieuwe standpunt waar we meer naartoe gaan: dat alle migraties in feite mixed zijn.’ Als je een oorlog ontvlucht, probeer je ook te vluchten naar een plek waar je kansen hebt, waar je een betere toekomst voor je kinderen hebt en kans op werk. Dus daarmee ben je oorlogsvluchteling, maar ook een economische vluchteling. Maar het probleem is dat er nu eenmaal vier beleidscategorieën bestaan: vluchtelingen, volgens het verdrag van 1951, gezinsmigranten volgens artikel 8 van de rechten van de mens (recht om met gezin samen te leven), arbeidsmigranten en koloniale migranten. Bij elke categorie horen er rechten. ‘Wie is nu wie? Het is een heel juridisch verhaal.’ In feite weerspiegelt het VN-Vluchtelingenverdrag uit 1951 niet meer de werkelijke situatie. Maar Schrover, en met haar vele anderen, is huiverig om het bestaande overboord te gooien. ‘Dat het in 1951 lukte, dat was uniek. De situatie destijds dwong Europese landen om tot een oplossing te komen. De aantallen, de Koude Oorlog, de houding van Amerika. Het is de vraag of het lukt om het nog een keer te realiseren.’
De EU zou meer van het systeem van de VS kunnen overnemen door vluchtelingen in de regio te laten selecteren en vanuit daar hierheen te laten komen, waardoor vluchtelingen geen levensgevaarlijke overtocht hoeven te maken, niet in mensonterende Griekse kampen hoeven te zitten en hier geen verlammende asielprocedure meer hoeven te doorlopen. Nu doet de EU dat alleen met een handjevol ‘uitgenodigde’ vluchtelingen. Het sluit deels aan bij het migratieplan van de Europese Commissie om EU-kantoren in de regio te openen. En waarom zouden er dan niet ook arbeidsmigranten kunnen aankloppen? Er is nu eenmaal vraag naar mensen om hier te poetsen, te bouwen, zieken te verzorgen, op kinderen te passen, asperges of citroenen te oogsten. ‘Het is ook goed om mensen te waarschuwen dat als ze kansloos zijn, ze niet moeten komen’, zegt Schrover.
Internationaal wordt er zelfs weer gesproken over het invoeren van een nieuwe Nansen-pas. ‘Je zou kunnen denken aan vliegende keeps; teams die dan hier, dan daar waar het nodig is opereren. In Italië, dan in Griekenland, in Libanon, in Turkije en daar ter plekke mensen selecteren en een Nansen-pas geven waarmee ze zich in Europa kunnen vestigen. Net zoals dat na de Eerste Wereldoorlog ging.’
‘We are facing a crisis of epic proportions’, zegt Obama in september op de door hem bijeengeroepen VN-top in New York, waar 52 landen aanwezig zijn en een keur van internationale organisaties. ‘Meer dan 65 miljoen mensen zijn verdreven uit hun huizen – wat meer is dan ooit sinds de Tweede Wereldoorlog.’ Hij noemt de gevechten in Zuid-Soedan, het geweld in Centraal-Amerika, de oorlogen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Obama doet een dringend beroep op de aanwezige landen en organisaties om tot een oplossing te komen. Hij haalt zelfs het mislukken van Evian aan in zijn toespraak: ‘Net zoals het nalaten te handelen in het verleden – zoals het wegsturen van joden die nazi-Duitsland ontvluchtten – een smet is op ons collectieve bewustzijn, geloof ik dat de geschiedenis even hard zal oordelen als we nu niet op zullen staan.’
Dat er een wereldwijde top over vluchtelingen bijeen is geroepen, vinden deskundigen een goed gebaar. ‘Ook dat in de declaratie die is getekend wordt geconstateerd dat we eigenlijk mixed migration hebben’, zegt Schrover. ‘Ook is het een vooruitgang dat erkend is dat zolang er ongelijkheid is in de wereld mensen zullen migreren, en dat er systemen moeten komen om dat in banen te leiden.’ Maar je ziet ook, benadrukt ze, hoe hardnekkig het oude paradigma is. ‘Als je bekijkt wat ze concreet hebben afgesproken is er toch weer een aparte weg voor vluchtelingen en een andere voor de rest.’ Terwijl als je nadenkt over oplossingen moet je nadenken over die communicerende vaten. ‘Als je alles overal dichtgooit, dan krijg je meer mensen die vragen om een vluchtelingenstatus en meer mensen die het illegaal proberen. Dat is niet de oplossing. Een muur bouwen aan de grens met Mexico of op de Middellandse Zee alle vluchtelingenschepen stoppen, werkt niet. ‘Je houdt mensen niet tegen. Je maakt alleen smokkelaars rijker.’
Ondanks Obama’s hartekreet is er in New York geen doorbraak gekomen. ‘We zien op dit moment Evian-achtige toestanden’, zegt Schrover. ‘De VS zeggen: we nemen al heel veel vluchtelingen. Dat doen ze ook, uit Afrika nemen ze meer dan Europa, en Midden-Amerika. Maar dat is een klein Evian-effect: wij doen al zoveel, dus laat Europa de Syriërs oplossen.’ Het is, zo benadrukt ze nog eens, een breuk in de houding van de VS sinds de Tweede Wereldoorlog. Hillary Clinton vindt weliswaar dat de VS meer moeten doen, maar is ook voorzichtig. ‘En Donald Trump heeft de retoriek van het hek eromheen en is in die zin een opvolger van de Amerikaanse gedachte uit de jaren twintig.’
Beeld: De vice-president van de VS, Richard Nixon, wordt begroet door Hongaren in een vluchtelingenkamp in Wenen, Oostenrijk, eind 1956 (Gamma Keystone via Getty Images)